Boshlang’ich sinf o’quvchilarining intelektual qobilyatlarini
rivojlantirish
Ziyodaxon Maxamadjon qizi Bobayeva
Namangan davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada, ko’rib turganimizdek, intellectual rivojlanish har
bir darslarda, balki kompleks, muntazam ravishda rivojlanishi kerak. Voqelik narsa va
hodisalarini aks ettiruvchi fikrlash inson bilimining eng yuqori bosqichidir. Shu bilan
birga, u o’zining yagona sezgi manbasiga ega bo’lib, to’g’ridan-to’g’ri aks ettirish
chegaralarini kengaytiradi, bu esa odam tomonidan to’g’ridan-to’g’ri idrok eta
olmaydigan bunday xususiyatlar va hodisalar haqida bilim olish imkonini beradi.
Kalit so’zlar: maktab, xotira, mantiqiy, tahlil, sintez, shaxs, ijodkorlik, faoliyat,
o’quvchi, qobiliyat.
Development of intellectual abilities of primary school
students
Ziyodakhan Makhamadjon kizi Bobayeva
Namangan State University
Abstract: In this article, as we see, logical thinking should be developed in all
lessons in a complex, regularly, and not from case to case. Thinking, reflecting the
objects and phenomena of reality, is the highest stage of human knowledge. At the
same time, having its only source of sensation, it pushes the boundaries of direct
reflection, which makes it possible to gain knowledge about such properties and
phenomena that cannot be directly perceived by a person.
Keywords: logical thinking, regularly, children’s thinking, foundation,
development, cognitive process, high degree, strength and energy, formation,
systematic, verbal logical thinking, intellectual development.
«
B
ilimli avlod - buyuk kelajakning, tadbirkor xalq - farovon hayotning, do’stona
hamkorlik esa - taraqqiyotning kafolatidir!”
Sh.M.Mirziyoyev
Yurtimizning kelajagi boʻlmish yoshlarimiz har tomonlama yetuk, bilimli,
salohiyatli shaxs, komil inson sifatida tarbiyalash masalasiga hozirgi kunda oʻziga xos
tarzda, zamonaviy usullar asosida yondashilmoqda, ularning barcha huquq va
erkinliklari, imkoniyat va manfaatlarini himoya qilishda tashkiliy-huquqiy asoslar
zamon bilan hamnafas bo’lib takomillashib bormoqda.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
973
O’zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
Shavkat
Mirziyoyevning
“Yangi
O’zbekiston” gazetasiga bergan intervyularida shunday gaplarni aytib o’tganlar:
“Yangi O’zbekiston” degan tushunchasi real voqelikka aylanmoqda. O’z yurtida ozod
va erkin hayot, adolatli jamiyat barpo etishdek ulkan maqsadni o’z oldiga qo’ygan har
qanday xalq, har qanday millat og’ir, mashaqqatli va murakkab taraqqiyot yo’lini bosib
o’tadi.(8)
Bugungi kunda yurtimizda “Yangi O’zbekiston maktab ostonasidan boshlanadi”
degan g’oyalari asosida maktab ta’limi tizimida katta o’zgarishlar amalga
oshirilmoqda.
Inson hayotining bilim olish davri mobaynida mantiqiy fikrlashni mantiqiy
topshiriqlar bilan o’z aqliy qobilyatini rivojlantiradi. Bu jarayonga bir necha fanlar
misol ko’rsatib o’tiladi: matematika, tabiatshunoslik, tabiiy fanlar, tasviriy san’at.
Tadqiqot jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarning faoliyati davomida
quyidagilarni o’rganib tadbiq qildik:
1. Intellektual qobilyat so’zlarini tub maʼnosini bilish darajasini qay
darajadaligiga bog’liq.
2. Matematika fanidagi masala va misollarni ishlash hamda ishlash usullarini
aniqlash va o’rganish.
3. Tabiatda yuz berayotgan o’zgarishlarni izchillik bilan ko’ra bilish.
4. Tarbiatshunoslik fanida tabiat xodisasida qanday o’zgarishlar yuzaga keladi
deb tasavvurini shakllantirishimiz mumkin.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining intellektual rivojlanishining muhim qismlari
shundan iboratki ularning qo’shimch xotira zaxiralariga ega, chunki bu yoshda barcha
kognitiv jarayonlarda o’zgarishlar boshlanadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining
intellektual fikrlashini rivojlantirish uchun eng qulay va samarali hisoblanadi.
Intellektual tafakkur o’quvchi yoshlarning tafakkuri intellektual rivojlanishining
eng yuqori bosqichidir, chunki u obrazli tafakkur negizida shakllanadi. Mantiqiy
fikrlash rivojlanishning quyi bosqichiga erishish uchun quyidagilarni bilish zarur
hisoblanadi: intellektual faoliyatning yuqori faolligi va umumiy va maxsus tushunilgan
va amaliy bilimlarning yetarli darajasi hisoblanadi. Bu jarayon ko’p vaqt, kuch hamda
mehnatni talab qiladi, bu holat uzoq va murakkab jarayon hisoblanadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarning intellektual fikrlashni rivojlantirishga
qaratilgan ishlarni amalga oshirish kerak. Shuni yodda tutish lozimki, mantiqiy
fikrlashning rivojlanish jarayoni har tomonlama va tizimli ravishda amalga oshirilishi
kerak. Bunday ishlarni nafaqat sinfda, balki darsdan tashqari mashg’ulotlarda ham
bajarsa bo’ladi. Faoliyatning ushbu turida o’qituvchining asosiy vazifasi yosh bolalar
uchun qulay va maqbul bo’lgan turli shakl va usullarni malakali tanlashdir.
Aynan matematika, tabiatshunoslik, tabiiy fanlar, tasviriy san’at, darslarida bola
intellektual fikrlash asoslarini egallaydi. Ushbu fan yordamida o’quvchilar: taqqoslash,
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
974
tasniflash,
umumlashtirish,
tahlil
qilish
va
boshqalar
kabi
jarayonlarni
o’zlashtiradilar.Tafakkur jarayoni nazariy va amaliy faoliyatni o’z ichiga oladi, bu
unga kiritilgan tadqiqot, transformatsion va kognitiv harakatlar tizimini o’z ichiga
oladi.
Tafakkur bilishning sezgir darajasida bevosita idrok etib bo’lmaydigan o’zimizni
o’rab turgan olamning shunday obyektlari, xususiyatlari va munosabatlari to’g’risida
bilimlarni olish imkonini beradi.
Tafakkurning natijasi obraz emas, balki narsa va hodisalarning mohiyatini ochib
beruvchi fikrdir. Tafakkur rivojlanishning har bir bosqichida har xil shaklda namoyon
bo’ladi.
Bunga asoslanib, tafakkurning quyidagi turlari ajratiladi:
- amaliy;
- vizual, tasviriy;
- og’zaki mantiqiy.
Og’zaki mantiqiy tafakkur inson tafakkuri rivojlanishining eng yuqori
bosqichidir.
Rossiyalik psixologi Robert Semyonovich Nemov fikricha intellektual tafakkur
ostida inson tafakkurining eng yuqori turi deb hisoblaydi, u nafaqat obyektlar va
hodisalar, balki ularning tushunchalari bilan bog’liq, ya’ni bu faoliyat turi faqat aqliy,
ichki tekislikda amalga oshiriladi.
Bizning ayblovimiz Y.R.Valkman: fikrlash jarayonida “majoziy” va
“kontseptual” mantiq bir vaqtning o’zida mavjud va bu ikkita mustaqil mantiq emas,
balki fikrlash jarayonining yagona mantiqidir.
Fikrlashning vazifasi ob’ektlar orasidagi munosabatlarni ochib berish, aloqalarni
aniqlash va ularni tasodifiy tasodiflardan ajratishdir. Fikrlash tushunchalardan
foydalanadi va ular bilan ishlaydi va umumlashtirish va rejalashtirish funktsiyalarini
o’z zimmasiga oladi.
Keling, mantiqiy fikrlash hodisasiga batafsil to’xtalib o’tamiz. Uslubiy
adabiyotlarni tahlil qilib, biz quyidagi bayonotlarni topamiz. A.A.Lyublinskaya
“Mantiqiy tafakkur, eng avvalo, fikrlash jarayonining o’zida topiladi, deb hisoblaydi.
Amaliydan farqli o’laroq, intellektual rivojlanish faqat og’zaki tarzda amalga
oshiriladi. Shaxs aqliy fikr yuritishi, tahlil qilishi va zarur aloqalarni o’rnatishi, berilgan
aniq vazifa uchun unga ma’lum bo’lgan tegishli qoidalar, uslublar va harakatlarni
tanlashi va qo’llashi kerak. U solishtirishi va kerakli aloqalarni o’rnatishi, har xillarini
guruhlashi va o’xshashlarini farqlashi kerak va bularning barchasi faqat aqliy
harakatlar orqali amalga oshiriladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining tafakkurini rivojlantirish jarayoniga kelsak,
psixologlar bu erda ikkita asosiy bosqichni ajratib ko’rsatishadi. Birinchi bosqichda (1-
2-sinflar) ularning fikrlashlari kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning fikrlashlaridan
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
975
deyarli farq qilmaydi: o’quv materialini tahlil qilish asosan vizual-samarali va vizual-
majoziy rejada amalga oshiriladi. O`quvchilar narsa va hodisalar haqida tashqi
individual xususiyatlariga ko`ra yuzaki, bir yoqlama gapiradilar. Ularning xulosalari
idrok etishda berilgan vizual asoslarga asoslanadi va xulosalar mantiqiy dalillarga
emas, balki hukmlarning idrok etilgan ma’lumotlar bilan bevosita bog’liqligiga
asoslanadi. Bu yoshdagi tushunchalar va umumlashmalar obyektlarning tashqi
xususiyatlari bilan kuchli bog’liq bo’lib, sirtda yotadigan xususiyatlarga asoslanadi. (2)
Boshlang’ich sinf o’quvchilarning intellektual qobilyatini rivojlantirish
pedagogik jarayonning muhim qismidir. O’quvchilarning o’z qobiliyatlarini to’la
namoyon etishiga, tashabbuskorligi, mustaqilligi, ijodkorligini rivojlantirishga
ko’maklashish zamonaviy maktabning asosiy vazifalaridan biridir [3].
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, shuni ta’kidlash kerakki, bolalar hayotining har
bir kuni qimmatlidir va ta’limning birinchi yillarida vaqtni o’tkazib yubormaslik kerak.
O’qituvchining yordami bilan o’quvchilar fikrlashni, asosiy narsani ajratib
ko’rsatishni, turli faktlar va nuqtai nazarlarni tahlil qilishni, ularni taqqoslashni va
solishtirishni, savol berishni va mustaqil ravishda ularga javob izlashga harakat qilishni
o’rganishi kerak.
O’quvchi shaxsining rivojlanishi uchun faol kundalik faoliyat zarur. Faoliyat
yordamidagina o’quvchi atrof-muhit bilan munosabatni tashkil etadi,shu orqali uning
bilish qobilyati rivojlanadi, xarakter sifatlari takomillashib kamol topadi. O’quvchi
yoshlarga bilim olishlarida ularga sharoitlar yaratib berishimiz lozim, shundan
so’ngina yurtimizga yangi ixtirolar,innovatsiyalar paydo bo’ladi.
| 