BOSHLANG’ICH SINFLARDA GEOMETRIK MATERIALLARNI
O’QITISH JARAYONIDA O’QUVCHILARNING MANTIQIY
KO’NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI.
https://doi.org/10.5281/zenodo.6575617
Jumayev Mamanazar Ergashevich
Toshkent davlat pedagogika universiteti Boshlang'ich ta'lim fakulteti
Boshlang'ich ta'limda Matematika va uni o'qitish metodikasi kafedrasi
professori, pedagogika fanlari nomzodi
Aliyarova Maftuna Axmad qizi
Termiz davlat universiteti Ijtimoiy fanlar fakulteti Ta’lim-tarbiya nazariyasi
va metodikasi(boshlang’ich ta’lim) mutaxassisligi 2-bosqich magistranti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang’ich sinflar kesimida
o’quvchilarni bosqichma-bosqich geometrik shakllar bilan tanishtirish,
ularning mohiyatini turli top
shiriqlar orqali ochib berish haqida so’z
yuritilgan.
Kalit so’zlar: geometrik bilim, mantiqiy tafakkur, geometrik figuralar,
texnologiya, o’qituvchining vazifasi, yassi geometric shakllar, fazoviy
jismlar.
Boshlang’ich sinflarda ishlash tajribasi shuni ko’rsatadiki, geometrik
bilim, ko’nikma, malaka borasida o’quvchilarda tipik xatolar uchrab turadi.
Kichik yoshdagi o’quvchilar geometrik bilimlari sifati takomillashtirishga
muhtoj. Lekin buning amalga oshishi uchun hamma narsadan ham avval
yaxshi
tayyorlangan o’qituvchi kerak. O’qituvchining vazifasi – dars
jarayonida turli ta’lim texnologiyalaridan foydalangan holda, mavzu
mazmunini o’quvchining yosh xususiyatlariga mos holda tushuntirib berish.
Bundan tashqari, geometrik jihatdan savodli o’qituvchi boshlang’ich
matematika kursida yangi geometrik mazmun kiritish sharoitida juda ham
keraklidir. Bu holat, ayniqsa, bugun har qachongidan ham muhim. Bola
geometrik jihatdan to’g’ri fikrlab, darsda uni ifodalab bera olishi shart.
Geometrik materialni o’rgatishning asosiy maqsadi geometrik figuralar,
ularning elementlari haqida, figuralar va ularning elementlari orasidagi
munosabatlar haqida, ularning ba’zi xossalari haqidagi tasavvurlarning
to’la tizimini tarkib toptirishdan iborat. Geometrik figuralar haqidagi fazoviy
tasavvurlar geometrik figuralarni chizmachilik va o’lchash asboblari
yordamida va bu asboblarning yordamisiz o’lchash va yasashning amaliy
malakalarini (ko’zda chamalash, qo’lda chizish va hokazo) tarkib toptiriladi;
o’quvchilarning nutq va fikrlashlari shu asosda rivojlantiriladi. O’quvchilar
matematika darslarida geometrik shakllar bilan tanishib borar ekanlar,
ularning mantiqiy tafakkuri ortib boradi. Nimagaki, bolalar darsdan so’ng
atrofdagi buyumlar, narsalarning shakli bilan yanada ko’proq qiziqadilar.
Endi ular dars jarayonida ham o’qituvchiga qo’shimcha savollar bera
boshlaydilar: “ustoz, quyosh, oy, yulduzlarning rangini nima deb ataymiz?”
“nima uchun yarim aylana deb aytamiz?” kabi. Bunda o’qituvchining eng
muhim vazifasi o’quvchining savoliga to’g’ri va mantiqli javob berishdir.
Chunki, savol o’qituvchining darsga qiziqishini ifodalaydigan belgidir.
Savoliga kerakli javobni olgan o’quvchi uyga borib yana atrofni kuzatadi va
o’ziga mavhum, tushunarsiz bo’lgan shakllarning mohiyatini ustozidan
so’rab, bilib olishni niyat qilib qo’yadi. Matematika darsida olingan bilimlari
texnologiya darsida yanada mustahkamlanadi, sababi, xuddi shu
geometrik shakllar orqali turli narsalar yasaladi (qog’ozdan hayvonlar,
qushlar shaklini, plastilindan sha
kllarning o’zini yasash topshiriqlari
beriladi). O’quvchilar to’g’ri to’rtburchak va kvadratni yanada aniq
farqlashni o’rganadilar.
Geometrik materialni o‘rgatish vazifalarini hisobga olgan holda
o‘qitishning har xil vositalaridan keng foydalanish kerak. Bular geometrik
figuralarning rangli kartondan yoki qalin qog‘ozdan tayyorlangan
demonstratsion, butun sinf uchun mo‘ljallangan modellari, figuralar
tasvirlangan plakatlar, doskadagi chizmalar, diapozitivlar, diafilmlardan
iborat. Bundan tashqari, indivi
dual ko‘rgazmalar ham kerak bo‘ladi. Bular
qog‘oz poloskalar ko‘rinishidagi tarqatma materiallar, figuralar modellari,
qog‘oz va kartondan qirqilgan har xil uzunlikdagi cho‘plar va boshqa
narsalar bo‘lishi mumkin. Ayrim mavzularni o‘rganishda o‘quvchilar bilan
birgalikda qo‘lda ko‘rgazma-qo‘llanmalar tayyorlash foydali, bular to‘g‘ri,
o’tkir, o’tmas burchak modeli, ko‘pburchaklar modellari (shu jumladan
to‘g‘ri to‘rtburchaklar va kvadratlar ham) va boshqa narsalardan iborat.
Doskada chizmalarni bajarish uch
un chizmachilik o‘lchash asboblari
to’plami, chizg‘ich, chizmachilik sirkuli albatta sinfda mavjud bo‘lishi kerak.
Shunday asboblar har bir o‘quvchida ham bo‘lishi kerak.
Birinchi sinfdan boshlab o‘quvchilarda nuqta, to‘g‘ri chiziq, nur, egri
chiziq, kesmalarni bir-
biridan farqlash o’rgatiladi. 1-sinf Matematika darsligi
(L. O’rinboyeva va boshq. Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. –
160 b.) da 3-
bob “Geometrik shakllar” deb nomlangan. 20 soatga
mo’ljallangan ushbu bob o’qituvchi tomonidan mukammal tushuntirilsa,
o’quvchi sodda geometrik shakllar bo’yicha beriladigan savollarga javob
berib, qanday chizish, yasashni ko’rsata oladi. Mashqlarni bajarish asosida
o‘quvchilar to‘g‘ri va egri chiziqlarning ba‘zi xossalari bilan tanishadilar.
Masalan. bol
alar nuqtadan chiziqlar o‘tkazish bo‘yicha mashq qilib, bir
nuqta orqali istalgancha to‘g‘ri va egri chiziq o‘tkazishlari mumkin, ikki
nuqta orqali bitta to‘g‘ri chiziq, istalgancha egri chiziq o‘tkazish mumkin
degan xulosaga keladilar. Kesma bilan ham o‘quvchilar amaliy tanishadilar.
Agar to‘g‘ri chiziqqa ikkita nuqda qo‘yilsa, to‘g‘ri chiziqning chegarasi shu
nuqdalardan iborat qismi to‘g‘ri chiziqchalar kesmasi yoki qisqacha kesma
deyiladi. Kesmaning chegaralarini chiziqchalar (shtrixlar) bilan belgilash
ham mumkin.
O‘qituvchi qog‘ozdan qilingan har xil ko‘rinishdagi, har xil rangdagi va
har xil kattalikdagi uchburchaklardan foydalanib, bolalarni uchburchak bilan
tanishtiradi. Tanishtirishni o‘quvchilar uchun mo‘ljallangan metodik
qo‘llanmada tavsiya etilganidek amalga oshirish mumkin: «Bular
uchburchaklar. Bu figuralar bir-biridan farq qilsa ham, ularning hammasi bir
xilda «uchburchaklar» deb ataladi. Kim aytadi, nega bu figura ham (katta
uchburchakni ko‘rsatadi) va bu figura ham (kichkina to‘g‘ri burchakli
uchburchakni ko‘rsatadi) uchburchak deyiladi?» (chunki bularning
uchtadan burchagi bor.) O‘qituvchi ko‘rsatib turib gapiradi: «Bu
uchburchakning tomoni, bu uchburchakning uchi. Uchburchakning nechta
tomoni bor, nechta uchi bor?» Shundan keyin o‘quvchilarning o‘zlari
ixtiyorlaridagi
uchburchak
modellarida
uchburchak
elementlarini
ajratishadi. Bunda o‘quvchilar uch bu nuqta ekanini, tomon esa kesma
chiziqni aniq tushunib olishlari muhimdir.
Uchburchakning yana bitta elementi
— burchakni ajratishda uni
ko‘rsatish bilan bir qatorda (ko‘rsatkichning bir uchini uchburchak uchiga
qo‘yib, uni burchakning bir tomonidan ikkinchi tomonigacha surib boriladi),
hosil qilish ham o’rgatiladi. Shundan keyin bolalarni to‘rtburchaklar,
beshburchaklar va oltiburchaklar bilan tanishtirish mumkin. Bolalarni
to‘rtburchaklar va beshburchaklar bilan tanishtirishda ularning belgilarini
ajratishga doir, ikki yoki undan ortiq figuralarni taqqoslashga doir, berilgan
belgilar bo‘yicha figuralarni bilishga doir bir qator mashqlarni bajarishda
figuralar modellaridan foydalanish mumkin. Geometrik figuralarning
modellari yordamida figuralarni qismlarga ajratish va qismlardan yangi
figuralar tuzishga doir (applikatsiyalar yasashga doir), naqshlar tuzishga
doir ma
salalar bilan bog‘liq bo‘lgan har xil topshiriqlarni bajarish mumkin.
Bunday mashqlar bolalarning geometrik tasavvurlarini boyitadi, geometrik
sezgirlikni, fazoviy tasavvurlarini rivojlantirishga imkon beradi.
2-
sinf matematika darsligi (L. O’rinboyeva va boshq. Toshkent:
Respublika ta’lim markazi, 2021. – 192 b.) da esa turli materiallardan yassi
geometrik shakllar, sodda fazoviy shakllarni yasash, sodda shakllardan
murakkab geometrik shakllarni hosil qilishni, to’g’ri to’rtburchak va
kvadratni farqlashni,
ularning perimetri, yuzasini topishni o’rganadilar.
Ko’pburchak va uning perimetri, fazoviy geometrik shakllar, ularning
yasalishi bilan tanishadilar. 3-sinf darsligi orqali sodda geometrik
shakllar(kesma, nur, to’g’ri, egri chiziq, parallel va perpendikulyar chiziqlar,
simmetriya o’qi) ning ta’rifini o’rganadilar, uchburchaklar qaysi belgisiga
ko’ra teng yonli, teng tomonli va turli tomonli bo’lishini o’qib, bilib oladilar.
Kesma, doira, uchburchak, ko’pburchaklarni teng bo’laklarga bo’lish
topshir
ig’i orqali ularda ko’zda chamalash ko’nikmasi rivojlantiriladi.
Butunni teng qismlarga bo’lish topshirig’i bolalarni geometrik shakllarni
o’lchashni aniq bajarishga undaydi. 4-sinfda bolalar avvalgi sinflardagi
geometrik bilimlarini yanada mustahkamlaydilar. Darslikda geometrik
shakllar geometrik jismlar va yassi shakllarga ajratib ko’rsatiladi, ko’pyoq,
uning xossalari, parallelepiped va kubning ta’rifi keltirilgan, murakkab
shaklda uchburchak va to’rtbrchaklar nechtadan ekanligini aniqlashga
qaratilgan topshiriqlar mavjud.
Bir xil ko‘pburchaklarning o‘zidan (bir qancha kvadratlar, to‘g‘ri
to‘rtburchaklardan, trapetsiyalardan, uchburchaklardan va boshqa
figuralardan) bir vaqtning o‘zida har xil predmetlar, yani uychalar, archa,
parovoz, qayiqcha, odamcha va hokazo predmetlarni tuzishni talab
qiladigan mashqlarni ham bolalar katta qiziqish bilan bajaradilar.
Yuqoridagi mashqlarning barchasi o’quvchilarda geometrik bilimlar nafaqat
matematika fanida, balki hayotda ham katta ahamiyat kasb etishi haqidagi
tasavvurni hosil qilishi kerak.
| 