111
Relelarni tanlash va o’rganishni yengillashtirish uchun turli xususiyatlari
yoki ko’rsatkichlari bo’yicha guruhlarga ajratiladi (tasniflashadi). Xususan,
ularni kirish
x kattaligini fizikaviy tabiati va qabul qiluvchi (o’zlashtiruvchi)
qismini ishlash prinsipi bo’yicha relelarning tasnifini ko’rib chiqamiz.
Ishlatiladigan
relelarga elektr, mexanik, issiqlik, pnevmatik,
gidravlik, akustik
va optik relelarni ko’rsatish mumkin. Eng oddiy konstrukiya va yuqori ishonchli
ishlashlik berilgani sababli elektr relelar ko’p tarqalgandir.
Mexanik relelarda kirish
x kattaligi sifatida: tezlik,
tezlanish, fazodagi
siljish yoki deformasiya ishlatiladi. Markazdan qochirma rele (4.9, a-rasm) valni
aylanish chastotasiga javob qaytaradi. Aylanish chastotasi ortganda markazdan
qochirma kuchlar ta’siridan yukchalar
Yu uzoqlashadi va harakatchi mufta
HM
o’ngga
siljiydi, bu esa
K kontaktni tutashishiga olib keladi.
Issiqlik yoki termorele, atrof muhitni harorati ta’siridan yoki
cho’lg’amdan oqadigan tokning qizdirishidan ishlaydi. Bimetalli (ikki xil
metalli) termoreleni (4.9, b-rasm) vaqt relesi sifatida yoki elektr zanjir
iste’molchilarni tok bo’yicha o’ta yuklanishdan himoya qilishlikka ishlatiladi.
Rele, ikkita yassi bimetalli plastinadan (taxtacha) iborat bo’lib,
bir uchini
harakatsiz qilib mustahkamlashadi, ikkinchi uchini kontakt bilan bog’lashadi.
Bimetalli plastina, issiqlikdan turli chiziqli kengayishi koeffisentiga ega, o’zaro
yopishtirilgan ikkita qatlam metallardan yaratilgan. Cho’lg’amdan o’tayotgan
tok bilan qizdirilganda, ikki qatlam turlicha kengayishadi
va natijada plastina
issiqlikdan kichikroq kengayish koeffisentiga ega metall tomonga egiladi.
Egilish natijasida kontakt tutashadi (yoki ajraladi).
Pnevmatik (4.9,c-rasm) va gidravlik rele siqilgan havo yoki suyuqlik
ta’siridan ishlaydi. Ularni kompressorli qurilma bor joyda ishlatishlik qulay.
Pnevmatik relega, havo magistrali 5 dan siqilgan havo silindr 4 ga kelganida
kontakt tizimi bilan bog’langan shtok 1, porshen 3
ni siljitadi va kontaktlar
tutashadi. Havo magistralida bosim kamayganida, prujina 2 ta’siridan porshen
o’ngga siljiydi va kontaktlar ajraladi.
112
Avtomatika, telemexanika va aloqa qurilmalarida
asosan elektr relelar
ishlatiladi.
4.9-rasm. Mexanik, issiqlik, pnevmatik rele.
