Tumblеrlаr vа bоshqа knоpkаlаr.
Kоmmutаsiya qurilmаlаri sxеmаlаrdа bоshlаng’ich hоlаtdа ko’rsаtilаdi. Ulаr
yordаmidа elеktr yuritmаlаrni hаrаkаt yo’lini аlоhidа qismlаridа, hаmdа
mеxаnizmlаrning chеkkа hоlаtidа аvtоmаtik bоshqаrishni аmаlgа оshirilаdi.
Ulаr: а) knоpkаli, b) richаgli, c) shpindеli, d) аylаnuvchаn bo’lаdi.
4.2 – rаsm. Bоshqаrish knоpkаsi kоnstruksiyasi.
1 – qo’zg’lаmаs kоntаkt ,2 – kоrpus,3 – shtоk , 4, 5 – gаykаlаr ,6 –
qo’zg’аluvchаn kоntаkt, 7 – siqish vinti
104
4.3 – rаsm. Pаkеtli uzgich. 1 – dаstа, 2 – o’q, 3 – pаkеtlаr, 4 – qo’zg’аlmаs
kоntаkt, 5 – qo’zg’аluvchаn kоntаkt, 6 – qo’zg’аlmаs kоntаkt uchlаri.
4.4 – rаsm. Ikki pоzitsiyali tumblerlаr.
1 – tоk o’tkаzuvchi rоlik, 2– juft qo’zg’аlmаs kоntаkt,3—richаg,4-– prujinа
105
4.2. Relelar haqida umumiy tushuncha
1 . Umumiy tushunchalar. Rele – avtomatik sistemalarda boshqarish,
ximoya, nazorat, signalizatsiya, rostlash va boshqa disret operatsiyalarni bajarish
uchun ko’pqo’llaniladigan qurilma. Relega kiruvchi signal uzuluksiz ravishda
o’zgarib ma’lum qiymatga ega bo’lganda unda sakrashsimon harakteristikali
chiqish signali hosil bo’ladi. Kirish signali qiymati kamayib ma’lum miqdorga
etganda esa chiqish signali sakrashsimon har akterda yo’qoladi va oldingi
holatga qaytadi (4.5-rasm).
4.5-rasm. Rele harakteristikasi.
Releli harakatlanadigan element yoki rele deb releli chiqish tavsifiga (4.5-
rasm) ega elementni aytishadi. Uni xususiyati bo’lib, kirish x kattaligi uzluksiz
o’zgarishida chiqish y miqdori sakrash-simon o’zgarishi hisoblanadi. Releni
boshqa chiqish kattaligi silliq uzluksiz o’zgaradigan (kuchaytirgich, dvigatellar,
transformatorlar va boshqalar) elementlardan farq qilishligi xuddi ana shu
holatdir. Releni yana diskret element deb ham atashadi, chunki uni holati
sakrash bilan, diskret o’zgaradi.
Rele ikkita holatga ega. ‘Uzilgan’ holatga y=yuz qiymat, ‘Ulangan’ holatga
y=yul qiymat to’g’ri keladi. Agar x=0 bo’lsa, unda rele toksizlantirilgan va
y=yuz (a-nuqta) x qiymatini orttirish bilan, chiqish y kattaligi ma’lum
chegaragacha o’zgarmaydi. Agarda x=xul etsa, rele ishlaydi va uning y kattaligi
sakrab o’zgaradi va yul (b-nuqta) qiymatga erishadi. x ni yanada orttirsak ham
uning qiymati o’zgarmaydi. Agarda x kattaligini kamaytirilsa hamda x=xuz
106
qiymatga ( d-nuqtaga) etganida teskari sakrash bo’ladi, rele toksizlanadi va
y=yuz ( d-nuqtadan f-nuqtaga sakraydi).
Shunday qilib rele x
uz
ul
bo’lgani sababli gisterezis xususiyatiga ega ikkilik
(ikki holatli) element hisoblanadi. Ba’zi holatlarda amaliy elementlarni releli
tavsifi keltirilgandan farq qiladi, chunonchi bo’laklar, x va y o’qlariga qat’iy
parallel emas yoki qat’iy to’g’ri chiziq emaslar.
Rele yordamida nisbatan kuchsiz kirish elektr signallari orqali chiqishda
katta quvvatlarni boshqarish, elektr zanjirlarini uzib ulash, nazorat qilinayotgan
parametrlar berilgan qiymatidan chetga chiqishini aniqlash mumkin. Relega
ta’sir qiladigan fizik miqdor turiga qarab u quyidagilarga bo’linadi:
|
