126
Himoya apparatlari.
Himoya apparatlari elektr zanjiri va unda ishlab turgan avtomatik sistema
elementlari — mashina va mexanizmlarni ularda ro’y berishi mumkin bo’lgan
zararli va xavfli rejimlardan saqlash uchun qo’llanadi. Elektr zanjirda
uchraydigan qisqa tutashish, elektr yuritmalarning ‘o’ta yuklanish’ va tarmoq
kuchlanishining nolga tushib qolishi kabi xodisalar zararli va xavfli rejimlardir.
Bunday rejimlar sodir bo’lmasligi va o’z vaqtida bartaraf etilishini
ta’minlaydigan himoya apparatlari sifatida eruvchan simli saqlagichlar, o’zgich
avtomatlar, tok va issiklik relelarini, bloklash himoya sxemalarini ko’rsatish
mumkin.
Eruvchan saqlagich (ES) avtomatik boshqarish sistemasini elektr tarmori
zanjiri va undagi elementlarni zanjirdagi qisqa tutashish oqibatida xosil
bo’ladigan behad katta tok ta’siridan saklab qoladi. Qiska tutashish va bu holda
elektr zanjirida xosil bo’ladigan behad katta tokning zararini quyidagi misoldan
ko’rish mumkin. Faraz qilaylik, sexdagi elektr pechi tarmokda ulangan bo’lsin .
Agar R
H
= 42 OM — elektr qizdirgichning qarshiligi; R
t
= 2 OM tarmoq
zanjirining aktiv qarshiligi bo’lsa, normal rejimda tarmoq zanjiridan
qizdirgichga o’tadigan tok kattaligi
A
R
R
U
I
H
T
H
7
.
8
42
2
380
bo’ladi (tarmoq zanjirining reaktiv qarshiligi hisobga olinmaydi).Qizdirgich
zanjirining ‘a’ nuqtasida qisqa tutashish yuz berganda R
O, tarmoq zanjiridan
o’tadigan tok esa
A
I
190
0
2
380
ga teng bo’ladi. Bu tok bir daqiqa ichida
hamma tarmoq zanjirlarini kuydirib yuborishi, bunda tarmoq kuchlanishi juda
xam kamayib nolga yaqinlashib qolishi natijasida sexdagi hamma elektr
dvigatellar, butun sex ishdan to’xtab qolishi, sexga yoki zavodga katta iqtisodiy
zarar etkazishi mumkin.Agar elektr qizdirgich zanjirida himoya apparati (ES)
bo’lsa, bunday moddiy zararga yo’l qo’yilmaydi. Bu apparatdagi asosiy
127
kamchiliklar shuki, uning erib uzilgan simi yangi sim bilan almashtirib turiladi,
apparat elektr zanjirini va undagi elementlarni fakat qisqa tutashish tokidan
himoya qiladi. Mashina va mexanizmlarda bo’lishi mumkin bo’lgan o’ta
yuklanish tokidan himoya qila olmaydi. Avtomatik boshqarish sistemalarining
elektr zanjiri va undagi elementlarning ish davridagi yuklanishi berilgan
nominal yuklanish mikdoridan xam ortsa, bu elementlar o’ta yuklangan
bo’ladi.Agar qisqa tutashish toki element yoki tarmoqning nominal tokidan bir
necha o’n marta katta bo’lsa, o’ta yuklanish toki elementning nominal tokidan
20 - 50% gacha ortiq bo’ladi. O’ta yuklanish tokining zarari shundaki u elektr
yuritmalarda stator va rotor chulg’amlarida yoki zanjir qismlarida qo’shimcha
issiqlik ajralishini juda tezlashtirib yuboradi, natijada yuritmaning chulg’amlari
va elektr zanjirining izolyasiyalari qurib emirila boshlaydi va tez ishdan chiqadi,
b u esa katta avariyalarga sabab bo’lishi mumkin.
Maksimal tok relesi. Elektr yuritmalar va elektrotexnik qurilmalarni boshkarish
sistemalarini ularda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan qisqa tutashish va o’ta
yuklanish tokidan saqlash uchun amalda elektromagnitli maksimal tok relesi va
issiqlik relesidan foydalaniladi.
4.23- rasmda maksimal tok relesi tuzilishining sxemasi keltirilgan. Unda
karama- qarshi yo’nalgan ikki kuch - prujina 4 bilan elektromagnitning tortish
kuchi taqqoslanadi. Prujina kuchining mivdori 8 shkalada oldindan berilgan bo’-
ladi. Elektromagnit chulg’ami zanjiridagi real tok kattaligi elektromagnit
maydon kuchini belgilaydi.
Agar maydon kuchi F
em
zanjirda sodir bo’lgan qisqa tutashish yoki o’ta
yuklanish sababli prujinaning kuchi F
pr
dan oshib ketsa, qo’zgaluvchi po’lat
o’zak 3 o’z vali atrofida aylanib, o’ziga mexanik bog’langan Qo’zђaluvchi
kontakt 5 ni so’rib, chiquvchi kontaktlar 6 ni ulaydi. Bu chiquvchi signal X
ch
boshkarish sistemasidagi elementlarni himoya qilish va-zifasini bajaradi.
128
Issiqlik relesi. Issiklik relesi elektrotexnik qurilma va elektr dvigatellarni
o’ta yuklanish singari zararli rejimlardan saqlash uchun xizmat qiladi. 4.24-
rasmda issiqlik relesi tuzilishining sxemasi ko’rsatilgan.
Bu rele asosan asinxron dvigatellarni o’ta yuklanishdan saqlash uchun
qo’llanadi. Buning uchun dvigatelning ikki fazasiga ikkita issiklik relesi ulanadi.
Relelarga kiruvchi signal dvigatelning faza toklari If xisoblanadi. Asinxron
dvigatelning o’ta yuklanishi natijasida relening qizdirgichi 1 dan o’tgan tok I
f
4.23-rasm. Maksimal tok relesi:
1— qo’zg’almas po’lat o’zak; 2— elektromagnit
chulg’ami: 3— qo’zg’aluvchi po’lat o’zak; 4— prujina;
5—suriluvchi kontaktlar; 6— qo’zg’almas kontaktlar;
7— berilgan tok mikdorini shkalada o’rnatuvchi strelka;
v—
prujina
kuchiga
muvofiq
belgilangan
tok
mikdorlariking shkalasi.
4.24- rasm. Issiqlik relesi:
1 — qizdiruvchi element; 2 — bimetall
plastinka; 3 — richag sistemasi; 4 —
kontaktlar jufti; 5 va 6 — prujinalar; 7 —
rele kontaktlarini kayta ulovchi knopka.
4.25- rasm. Avtomatik uzgich:
a — avtomatning ulanish sxemasi;
6—avtomatniig prinsipial (1 fazali)
sxemasi.
129
qizdirgichda issiklik ajralishini oshirib yuboradi. Issiklik ta’sirida bimetall
plastinka yukori tomonga karab egiladi va richag 3 ni bo’shatib yuboradi.
Natijada kontakt juftlari 4 uzilib, reledan chiquvchi signal xosil bo’ladi. Bu
signalni dvigatelning boshqarish zanjiriga ta’siri natijasida dvigatel ishlashdan
to’xtaydi.
Bimetall plastinka ikki turli metalldan yasalgan va bir-biriga parallel
yopishtirilgan ikki plastinkadan iborat bo’lib, ularning issiklikdan kengayish
koeffitsientlari har xil, ustki metallning cho’zilish (kengayish) koeffi-sienti
pastkisinikidan bir necha marta kichikligi sababli bimetall plastinka issiqlik
ta’sirida yuqoriga karab egiladi.
| 