2-Mavzu. Multimediali ilovalarni yaratish texnologiyasi
So‘nggi yillarda elektron nashrlarning ahamiyati o‘sib bormoqda. Pedagog- olimlar,
elektron darsliklar yaratish jarayoniga katta e‘tibor qaratmoqda. Elektron qo‘llanmalarning
mazmuniga, texnik tomoniga, yordamchi funksiyalariga javob beradigan mualliflar guruhi
tashkil etilmoqda. Elektron qo‘llanmalar obyektiv kamchiliklar: moliyaviy, tashkiliy va vaqt
bilan bog‘liq sarf-xarajatning oshishi, shartli guruhlarning o‘zaro aloqadorligini past
samaradorligi va hakozo. Sodda tayyor darsliklarni yaratishga imkon beradigan dasturlarni
yaratishga zarurat tug‘ildi.
Bu kabi dasturlarning qo‘llanilishi alohida o‘qituvchilardan tortib, yirik
universitetlargacha bo‘lgan korporativ ta‘lim tizimlarini shakllanishiga olib keldi. Bunday
yondashuvning o‘ziga xos yutuqlari ham mavjud: o‘quv qo‘llanmasini yaratish sarfining
sezilarli pasayishi, interfeysning bir xilligi, ruxsatsiz nusxa ko‘chirishdan himoyalash va h.
Hozirgi kunda mamlakatimizda maktab o‘quvchilari, o‘qituvchilar, turli soha
xodimlariga mo‘ljallangan elektron darsliklar keng tarqalmoqda. Elektron qo‘llanmalarni
yirik tashkilotlardan tortib kichik guruhlarda ishlab chiqarish amalga oshirilmoqda.
Shuningdek, Internet tarmog‘i orqali xorijiy elektron qo‘llanmalarni ko‘chirib olish imkonitati
mavjud. Bizning fikrimizcha, mazkur dasturiy mahsulotlarning asosiy kamchiligi ulat tayyor
holatda ya‘ni o‘zgartirish imkoniyati cheklangan holatda tarqatilayorganligidadir.
Bunday vaziyatda qobiq dasturlarning (masalan, LearningSpace, Edugen, ―Прометей‖
va sh.o‗) qo‘llanilishi maqsadga muvofiq sanaladi. Mazkur qobiqlar faqatgina elektron
qo‘llanmalar (o‘quv qo‘llanma+ test prinsipida) yaratish imkoninigina berib qolmasdan,
tarmoq orqali o‘qitish (virtual dekanat kabi)ni tashkil etish imkonini beradi. Biroq, ularning
narxi yuqori bo‘lganligi sababli, faqat yirik o‘quv yurtlarida qo‘llaniladi. Bundan tashqari
ularning qo‘llanish sohasi masofaviy ta‘lim sohasi bilan bog‘liq.
Katta miqdordagi turli o‘quv kurslarini Internet tarmog‘idan topish mumkin. Ushbu
qo‘llanmalarning ba‘zilari erkin tarqatiladi, ba‘zilari esa foydalanuvchidan to‘lov qilishni
talab qiladi. Hozirgi kunda yirik o‘quv yurtlarining hamkorligi darajasidagi o‘qitish
kurslarining integratsiyalashuvi an‘anaga kirib bormoqda. Bunga ochiq Internet
universitetlarini misol sifatida keltirish mumkin. Bu jarayonda ular yuqorida qayd etilgan
qobiq dasturlar yoki xususiy ishlanmalariga tayanigan holda ish olib borishmoqda.
Elektron darslik va qo‘llanmalar haqida gap ketganda ushbu tushunchalarni
aniqlashtirishga zarurat tug‘iladi. Bu yerda siz bu tushunchalar haqida to‘liqroq ma‘lumotga
ega bo‘lasiz.
Elektron nashr - grafik, matnli raqamli, nutqli, musiqali, video, foto va boshqa
ma‘lumotlarning jamlanmasidir. Elektron nashr ixtiyoriy elektron tashuvchilarda bajariladi va
elektron kompyuter tarmog‘ida e‘lon qilinishi mumkin. Elektron tashuvchilarga esa magnitli
(disketa, boshqa magnitli disklar), optik disklar (CD, DVD va b.) kiradi.
Elektron darslik- mos ilmiy-amaliy bilimlar sohasida tizimga solingan materiallarni
o‘z ichiga oladi va o‘quvchi- talabalarning bu sohadagi bilim va ko‘nikmalarni faol
egallashlarini ta‘minlaydi.
Darslik- o‘zida o‘quv fanini yoki fanning bir bo‘limining tizimli ravishda bayon
etadigan, davlat ta‘lim standarti va o‘quv dasturiga mos keladigan, hamda rasmiy
tasdiqlangan o‘quv nashridir.
Elektron o‘quv qo‘llanma- yuqori ilmiy va metodik darajada yaratilgan, yo‘nalish yoki
mutaxassislikning to‘liq Davlat ta‘lim standartlariga mos keluvchi, standart va dasturning
didaktik birliklari bilan aniqlanuvchi nashr turi.
O‘quv qo‘llanma-darslikni qisman yoki to‘liq o‘rnini bosuvchi, darslikni to‘ldiruvchi
va rasmiy tasdiqlangan nashr turidir.
Elektron o‘quv qo‘llanma- darslikni qisman yoki to‘liq o‘rnini bosuvchi, darslikni
to‘ldiruvchi va rasmiy tasdiqlangan electron nashr turi.
Gipermatn — elektron shaklda tasvirlangan va bir-biri bilan bir ma‘lumotdan
ikkinchisiga bir onda o‘tish imkonini beruvchi daraxtsimon tizimda bog‘langan elektron
matndir.
Vizuallashtirish — rasm, grafika va animasiya yordamida ko‘rinma shaklda tasvirlash
Elektron darslik hech qachon (hatto eng yaxshisi ham) kitobnining o‘rnini bosa
olmaydi. Elektron darsliklar o‘quv yo‘nalishidagi asarlarning yangi janriga mansub
hisoblanadi. Film tomosha qilganimiz kabi u ham kitob o‘qish jarayoni o‘rnini bosa olmaydi
va u o‘quvchini kitob bilan ko‘proq ishlashga undashi lozim. Shuning uchun ham elektron
qo‘llanma yaratish yaxshi darslikni olib elektron ko‘rinishga o‘tkazib chiqishdan iborat
bo‘lmasligi lozim. Elektron darslik rasmli matnga yoki ma‘lumotnomaga aylanib qolmasligi
kerak.
Elektron darslik tushuncha, tasdiq va misollarni maksimal darajada tushunish va eslab
qolishni yengillatishi zarur. Shu bilan birga o‘quv jarayoniga kompyuter tushuntirishlaridan
foydalangan holda oddiy darslikdan keskin farq qiluvchi, inson miyasi, xususan, eshitish va
hissiy xotiralarining imkoniyatlarini joriy etishi lozim.
Elektron darslikda matnli ma‘lumotlarga chegara qo‘yish lozim, chunki darslik,
qog‘oz va ruchka yordamida kompyuterda o‘rganilgan ma‘lumotlarni chuqurlashtirishga ham
imkon berish lozim.
Elektron qo‘llanmalar yaratishda quyidagi prinsiplarga amal qilish maqsadga muvofiq:
1. Kvantlash prinsipi- materialni tugallangan bo‘limlarga ajratish.
2. To‘liqlik prinsipi- har bir bo‘lim quyidagi tashkil etuvchilarga ega bo‘lishi
lozim:
Nazariy qism
Nazorat savollari
misollar
mustaqil bajarish uchun topshiriqlar
yordam
izoh
3. ko‘rinishlilik prinsipi- har bir tashkil etuvchi yangi tushuncha, tasdiq va
usullarni tushunishni osonlashtiruvchi qisqa matnlardan tashkil topishi
4. tarmoqlanish prinsipi- foydalanuvchi bir ma‘lumotdan ikkinchisiga oson
o‘tishini ta‘minlovchi gipermatnli ishoratlarning mavjudligi
5. Boshqarish prinsipi- foydalanuvchi mustaqil ravishda foydalana olishi, o‘z
bilimini tekshirib ko‘ra olishi.
6. Adaptatsiya prinsipi- foydalanuvchi o‘z xohishiga ko‘ra ma‘lumotlarni
o‘rganishi
7. Kompyuterda foydalanish prinsipi- foydalanuvchi istalgan vaqtda kompyuter
imkoniyatlaridan foydalangan holda o‘z ishini yengillatishi, ko‘proq
ma‘lumotni o‘rganishi
Elektron darslik o‘quvchilarning mustaqil ta‘lim olishi, ayniqsa, masofaviy ta‘limda
zarurdir. Chunki elektron darslik
induktiv yondashuv, eshitish va hissiy xotiraga ta‘sir qilish kabi usullardan
foydalanagan holda materialni tushunishni osonlashtiradi;
o‘quvchining ehtiyojiga mos ravishda moslashuvga yo‘l qo‘yadi;
o‘rganish jarayonida o‘z-o‘zini tekshirish uchun keng imkoniayatlar taklif
qiladi;
bajarilgan vazifani fayl ko‘rinishda o‘qituvchiga taqdim etish;
Cheksiz tushuntirishlar berib ma‘lumotlarni qayta takrorlash orqali sabrli
murabbiy vazifasini bajaradi va b.
Talaba uchun darslik fan bo‘yicha har tomonlama mustahkam bilim olish uchun zarur
bo‘lsa, elektron darslikning maxsus auditoriya va amaliy mashg‘ulotlarda foydali tomonlari
quyidagilardan iborat:
Katta miqdorda masalalarni yechishda kompyuter imkoniayatlaridan
foydalanish imkonini beradi;
O‘ituvchiga mashg‘ulotni mustaqil ish shaklida o‘tish imkoniyatini yaratadi;
O‘qituvchiga kompyuter yordamida tez va effektiv ravishda talaba bilimini
baholash imkoniayatini yaratadi.
Elektron darslik o‘qituvchiga quyidagi imkoniyatlari bilan qulayliklar tug‘diradi.
O‘z qarashiga muvofiq ma‘ruza va amaliy mashg‘ulotga material taqdim etish
imkonini beradi;
Uy vazifalari va nazorat ishlarini tekshirishdan ozod qiladi;
Misol va topshiriqlarning sonini optimallashtirish imkoniyatini beradi;
Talabalar bilan individual ishlash imkonini beradi.
Elektron qo‘llanmani ishlab chiqish bosqichlari quyidagi tartibda bo‘lishi maqsadga
muvofiq:
Manbani tanlash
Qayta ishlash uchun shartnomalar tuzish
Mundarijani tuzib chiqish
Matnni qismlarga ajratish va yordam tizimini ishlab chiqish
Elektron shaklda gipermatn ishlab chiqish
Kompyuter muhitini ishlab chiqish
Multimediali jarayon uchun ma‘lumotni ajratib olish
Ovoz berish jarayoni
Ovoz berishni yakunlash
Ma‘lumotlarini vizuallashtirish
Elektron darslikni ishlab chiqishning birinchi bosqichda quyidagi talablarga javob
beradigan matbuot nashri tanlab olinadi:
standart dasturga to‘liqroq mos keladi,
gipermatnlar yaratish uchun qulay,
ko‘proq misol va masalaga ega bo‘lgan,
qulay shaklda mavjud.
Ikkinchi bosqishda sotish uchun shartnomalar tuzish.
Uchnchi bosqichda mundarija ishlab chiqish, materialni tugallangan qismlarga
ajratish.
To‘rtinchi bosqichda manba matnlari qayta ishlab chiqiladi.
Beshinchi bosqichda elektron shaklda gipermatnlar tayyorlanadi
Oltinchi bosqichda kompyuterga beriladigan vazifalar ishlab chiqiladi.
Yettinchi bosqichda ba‘zi tushuncha, tasdiqlarni tushuntirish usullari
oz‘gartiriladi va multimediali materiallar bilan almashtiriladigan matnlar
ajratib olinadi.
Sakkizinchi bosqichda matnga ovoz berish jarayoni bajariladi.
To‘qqizinchi bosqichda ovoz bila ishlab chiqilgan matn kompyuterga yoziladi.
O‘ninchi bosqichda vizuallashtirish amalga oshiriladi.
O‘n birinchi bosqichda rasm, grafika va animasiya foydalanilgan senariy
kompyuterda amalga oshiriladi.
Shu bilan elektron darslikni ishlab chiqish tugallanadi va endi uni ishlatish mumkin
bo‘ladi. Elektron darslikni ishlatishga tayyorlash bosqichida quyidagilar amalga oshiriladi:
test qilish;
ishlatishga oid ko‘rsatma yozish;
metodik ta‘minot ishlab chiqish;
grif olish uchun material tayyorlash hamda olish
elektron darslikni himoyalash va tarqatish
Elektron darslikni yaratishda metodik materiallar bilan to‘ldirish ko‘zda tutilmasa uni
ta‘lim tizimida qabul qilish imkoniyati kamayadi. Shuning uchun elektron nashrni metodik
materiallar bilan boyitib borish zarur. Ta‘lim tizimidagi islohotlar talaba va o‘qituvchi uchun
bir xil kompyuter muhitini ta‘minlash mavjud bo‘lgan o‘quv electron darsliklarni yaratishni
talab etadi. Zamonaviy ta‘lim tizimida barcha bir xilda foydalanishi uchun ma‘lumot
manbalarini (xususan, O‘quv elektron qo‘llanmalari) yaratish zarur. Shundan kelib chiqib turli
o‘quv elektron qo‘llanmalarning paydo bo‘lishi va takomillashishi bilan o‘quv dasturlari va
ma‘ruza va amaliy mashg‘ulotlarning rejalari, o‘quv jarayonida o‘qituvchining vazifasi
tubdan o‘zgarishi lozim. Metodik ta‘minot quyidagilardan tashkil topishi maqsaga muvofiq:
Ma‘ruza va amaliy mashg‘ulotlarning kompyuterni hisobga olingan holda
tuzilgan yang rejalari.
Har bir mashg‘ulot uchun metodik qo‘llanmalar.
Uyda va o‘quv binosida joylashgan kompyuter dasturlarining imkoniyatlari
haqida to‘liq ma‘lumot.
Elektron qo‘llanmalarni yaratishda dastlab dasturlash tillaridan biridan foydalanilgan.
Buning natijasida yaratilgan dasturlarni o‘zgartirish imkoniyati bo‘lmaganligi sababli dastur
tez eskirgan. Keyinchalik qobiqlar deb ataluvchi metodik ma‘lumotlar bilan to‘ldiriladigan
universal dasturiy muhitlar yaratilgan. Ularning imkoniyatlari ham elektron darsliklarning
keng ishlab chiqilishiga imkon yaratmagan.
So‗nggi yillarda turli texnologiyalarni videolar, aniqrog‗i, videodarslar orqali
o‗rganish tobora odat bo‗lib bormoqda. Sababi ma‘ruzalarni video shaklda yozish muammo
bo‗lmay qoldi. Buning uchun bir qancha texnologiyalarni bilish kifoyadir. Shuning uchun
videodarslar orqali o‗rganish ommaviy tus olmoqda. Videodarslar orqali o‗rganish juda oson
va tez samara beradi hamda ixtiyoriy inson o‗z bilimlarini video formatida yozib boshqalarga
o‗rgatish imkoniga ega bo‗ladi. Endilikda ko‗plab qalin va ayrim tushunarsiz kitoblarni
o‗qishga vaqt sarflanmaydi. Ularning o‗rnini videodarslar egallaydi.
Videokurs o‗zi nima? O‗quv videokursi ma‘lum bir sohani yoki mavzuni yoritib
beruvchi o‗ziga xos darslar yig‗indisidir. U o‗zida amaliy samaraga ega, nazariy va metodik
materiallarni qamrab oladigan videoroliklardan iborat bo‗ladi.
Videokurslar tinglovchilarga quyidagi imkoniyatlarni beradi:
o‗qitishning interfaol usullarini qo‗llash natijasida o‗quv materiyalini to‗liq
tushunish samaradorligini oshirish;
kursni o‗rganayotganlarning qiziqishini oshirish, turli psixologik to‗siqlarni
yengish hamda taqdim etilayotgan materialni tushunish va esda saqlashni
osonlashtirish;
o‗quv jarayonini yanada qiziqarli va ommaviy bo‗lishini ta‘minlash;
kerakli nazariy va eng muhimi, amaliy ko‗nikmalarni hosil qilish.
Aksariyat videodarslar o‗rganilayotgan materialni hayotga tatbiq qilishga yordam
beradi. Videodarslarda muallif qo‗yilgan muammoni batafsil va hammabop tilda bayon
etishga harakat qiladi. Bu — tinglovchilar bilan o‗zaro interfaol aloqa hosil qilishga yordam
beradi. Har bir videokurs CD yoki DVD-diskdagi o‗quv videofilmlardan hamda bu
videokursni qanday qo‗llashga doir o‗quv va metodik yordamchi materallardan iborat bo‗lib,
bu materiallar kursni foydalanuvchilar yakka holda yoki guruh bo‗lib o‗rganishida yo‗l-yo‗riq
ko‗rsatadi.
Odatda, bu disklarda ommaviy foydalanuvchilarga mo‗ljallab menyular ishlab
chiqiladi va u orqali kursning ixtiyoriy darsini ko‗rish mumkin bo‗ladi. Videoroliklar barcha
kompyuterlarda o‗qilishi mumkin bo‗lishi uchun ommaviy videoformatlarda yoziladi.
So‗nggi vaqtlarda esa flash-rolikar ko‗rinishida videodarslarni yozish ham odat bo‗lmoqda.
Bunga asosiy sabab video hajmining kichik bo‗lishidir.
O‗quv videokursi faqatgina videofilm emas. Har bir videokurs bir qancha o‗zaro bir-
birini to‗ldiruvchi elementlardan iborat bo‗lib, bu elementlarni qo‗llash ta‘lim jarayonini
soddalashtiradi.
Ular yordamida bilim olish ta‘limning boshqa odatiy va multimediyali tizimlaridan bir
qancha afzalliklarga ega:
biror-bir fanni, hunarni yoki texnologiyani o‗rganish uchun hech qayerga
borish shart emas, bemalol uyingizda ham o‗rganishingiz mumkin;
videodarslarni ko‗rish uchun ixtiyoriy vaqt ajratishingiz, kunning istalgan
vaqtida o‗rganishingiz;
mumkin, agar tushunmagan bo‗lsangiz, uni to‗liq qayta va ixtiyoriy joyidan
ko‗rish imkoniga ega bo‗lasiz;
videodarslar yordamida ta‘lim olishda odatiy vositalarga nisbatan o‗z vaqtingiz
va mablag‗ingizni tejaysiz;
eng asosiysi, videodarslarda interfaol muhitning mavjudligidir.
Biroq, hamma ham sifatli va foydali videokurslar va videodarslarni yarata olmaydi.
Aytish mumkinki, hozirgi kunda turli xil veb-texnologiyalarni, Photoshop va Flash
dasturlarini o‗rgatuvchi videokurslar mavjud. Ularning aksariyati rus va ingliz tilida, shu bois,
o‗zbek tilida videokurslarni yaratish dolzarb masalalardan biridir. Masalan, Web-dasturlash
sohasi bo‗yicha Adobe Dreamweaver CS4 dasturini o‗rgatuvchi multimediyali o‗qitish tizimi
yaratilgan. Mazkur multimеdiyali qo‗llanma Adobe Dreamweaver CS4 dasturini vidеodarslar
orqali o‗rgatishga mo‗ljallangan bo‗lib, bu qo‗llanmadan vеb-dasturlash ko‗nikmalariga ega
bo‗lgan foydalanuvchilar hamda zamonaviy vеb-tеxnologiyalarni o‗rganmoqchi bo‗lganlar
foydalanishlari mumkin. Ularning mavjud analoglaridan farqi shundaki, vidеodarslar to‗liq
o‗zbеk tilida yaratilgan. Foydalanuvchi mеnyusi imkon darajasida soddalashtirilgan.
Multimediyali ta‘lim tizimini yaratishda bir qator jarayonlarni bajarish kerak,
jumladan, ta‘lim sohasini tanlash va zarur fanlarni tahlil qilish, videodarslar yozishga
mo‗ljallangan dasturlar orasidan eng yaxshisini tanlash, videodarslarni yozish hamda montaj
qilish va boshqalardan iborat. Videodarslar yozadigan dasturlar bir nechtadir. Ulardan
Webineria, UltraVNC Screen Recorder, Captivate, BB FlashBack Express, Camtasia Studio,
Jing kabilarni alohida ajratib ko‗rsatish mumkin. Ular kompyuter ekranidagi harakatlar,
mikrofondan ovozlarni yozadi hamda kompyuterlar tushunadigan video fayllar formatiga
o‗girib beradi. Bu vositalardan Camtasia Studio dasturi o‗zining interfeysi, juda ko‗plab
formatlari, video fayllarga turli xil belgilar va izohlar qo‗yilishi, darslarga menyular hosil
qilinishi bilan ajralib turadi, shuningdek, bu dastur yordamida audio fayllarni ham yaratish
mumkin. Dars yozish davomida ekranning kerakli joyini alohida ajratib ko‗rsatish imkoni
ham mavjud. Ana shu afzalliklari tufayli videodarslar yozuvchi dastur sifatida Camtasia
Studio tanlanadi.
Ta‘lim tizimida turli darslar orasidan keraklisini topish qiyinchilik tug‗dirishi mumkin.
Buning uchun foydalanuvchi uchun navigatsiya menyusini yaratish kerak bo‗ladi. Bunday
navigatsiya interfeysini Avtomatik menyu qurish dasturlari, xususan, AutoPlay Mediya
Studio dasturi yordamida hosil qilish mumkin. Mazkur dastur yordamida vizual obyektlarni
qo‗llagan holda mukammal navigatsiyani yaratish mumkin. Interfeysda hosil bo‗ladigan har
bir sahifa xuddi veb-sahifalar kabi ko‗rinishga ega bo‗lib, sahifalardagi obyektlarda turli xil
amallarni belgilash mumkin. Yaratilgan multimediyali o‗qitish tizimi foydalanuvchilarga
diskda keladi. Bu diskni kompyuter diskovodiga qo‗yganda diskdagi autorun.exe fayli ishga
tushadi. Natijada foydalanuvchi uchun qulay bo‗lgan navigatsiya menyusi ekranda hosil
bo‗ladi. Quyidagi rasmda videokursning barcha bo‗limlari ko‗rsatib o‗tilgan. Shuningdek,
asosiy oynada kirish darsini ishga tushiruvchi tugma bo‗lib, bu darsda kursning maqsadi,
o‗rgatadigan sohaning qisqacha tahlili hamda videokursdan foydalanish ko‗nikmalari yoritib
berilgan. Ekrandagi mos tugmaga bosilganda kerakli bo‗limning ichki sahifasiga o‗tiladi. Bu
sahifada shu bo‗limning darslari joylashgan bo‗ladi.
Videokursdagi biror-bir bo‗limga kirilgandan so‗ng asosiy oynaga qaytish uchun
navigatsiya tugmalari quriladi. Ularni qo‗llab asosiy oynaga qaytish, navigatsiya menyusini
pastga tushirish va navigatsiya menyusini yopish mumkin.
1-rasm. AutoPlay Menu Studio dasturi yordamida menyu qurish
Multimеdiyali qo‗llanmalarni ishga tushirish uchun kompyuterga bir qator texnik
talablar qo‘yiladi. Masalan,
OT : Windows 2000/ NT/XP/Vista/7/8;
Qattiq disk hajmi: 1 GB;
Opеrativ xotira: kamida 128 MB;
Framework : ixtiyoriy;
Flash Player : ixtiyoriy;
Videokodek: TechSmith Screen Capture Codec;
Audiokodek: Lame mp3.
Hozirda deyarli barcha sohaning elektron qo‗llanmalari mavjud. Biroq axborotning
insonlarga har doim ham foydali bo‗lavermaydi. Shunday ekan, multimediyali o‗qitish
tizimlari tayyorlashda ham ana shu jihatga e‘tibor qaratish zarur. Zero bugungi kunda biror-
bir mavzu yoki texnologiyani o‗rganishning bundan osonroq usuli mavjud emas.
| 