231
Axborotlarni himoyalash usullari. Login –
shaxsning, o‘zini
axborot kommunikatsiya tizimiga tanishtirish jarayonida qo‘llaniladigan
belgilar ketma-ketligi bo‘lib, axborot kommunikatsiya tizimidan
foydalanish huquqiga ega bo‘lish uchun foydalaniluvchining maxfiy
bo‘lmagan qayd yozuvi hisoblanadi.
Parol – uning egasi haqiqiyligini aniqlash jarayonida tekshiruv
axboroti sifatida ishlatiladigan belgilar ketma-ketligi. U kompyuter bilan
muloqot
boshlashdan oldin, unga klaviatura yoki identifikasiya kartasi
yordamida kiritiladigan harfli, raqamli yoki harfli-raqamli kod shaklidagi
maxfiy so‘zdan iborat.
Avtorizasiya – foydalanuvchining resursdan foydalanish huquqlari
va ruxsatlarini tekshirish jarayoni. Bunda foydalanuvchiga hisoblash
tizimida ba’zi ishlarni bajarish uchun muayyan huquqlar beriladi.
Avtorizasiya shaxs harakati doirasini va u
foydalanadigan resurslarni
belgilaydi.
Ro‘yxatdan o‘tish – foydalanuvchilarni ro‘yxatga olish va ularga
dasturlar va ma’lumotlarni ishlatishga huquq berish jarayoni. Ayrim veb-
saytlar foydalanuvchilarga qo‘shimcha xizmatlarni olish va pullik
xizmatlarga obuna bo‘lish uchun ro‘yxatdan o‘tishni, ya’ni o‘zi haqida
ayrim ma’lumotlarni kiritishni (anketa to‘ldirishni) hamda login va parol
olishni taklif qiladilar. Foydalanuvchi ro‘yxatdan o‘tgandan so‘ng
tizimda unga qayd yozuvi (account) yaratiladi va unda foydalanuvchiga
tegishli axborotlar saqlanadi.
Login va parolga ega bo‘lish shartlari
. Biror shaxs o‘zining login va
paroliga ega bo‘lishi uchun u birinchidan axborot kommunikatsiya
tizimida ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishi kerak va shundan so‘ng u o‘z logini
va parolini o‘zi hosil qilishi yoki tizim tomonidan berilgan login parolga
ega bo‘lishi mumkin. Login va parollar ma’lum
uzunlikdagi belgilar
ketma-ketligidan tashkil topadi. Login va parollarning uzunligi va
qiyinligi uning qanchalik xavfsizligini ya’ni buzib bo‘lmasligini
ta’minlaydi.
Ruxsat etilmagan kirishdan axborotni ishonchli himoyalash
muammosi eng qadimiylardan va hozirgi vaqtgacha hal qilinmagan
muammo hisoblanadi. Maxfiy xabarlarni
yashirishdagi uslublar
qadimdan ma’lum, inson faoliyatining bu sohasi
steganografiya degan
nom olgan. Bu so‘z yunoncha
Steganos (maxfiy, sir) va
Graphy (yozuv)
so‘zlaridan kelib chiqqan va «sirli yozuv» degan ma’noni bildiradi.
Steganografiya usullari, ehtimol, yozuv paydo bo‘lishidan oldin paydo
bo‘lgan (dastlab shartli belgi va belgilashlar qo‘llanilgan).
232
Axborotni himoyalash uchun
kodlashtirish va
kriptografiya
usullari qo‘llaniladi.
