Sud-psixologik ekspertizasini o‘tkazish
Sud psixologik ekspertizasi O‘zbekiston Respublikai JPKning tegishli moddasiga binoan tergovchi tomonidan chiqarilgan qarorga ko‘ra tayinlanadi. Sudda esa ko‘rilayotgan ishda psixologik mazmundagi vaziyatlarning mavjudligi haqida va ularning tergov jarayonida o‘z yechimini topmaganligiga shubha tug‘ilgan holatlarda sudya tomonidan chiqarilgan qarorga binoan sud psixologik ekspertizasi tayinlanadi. Bu xildagi protsessual hujjatlarda ekspertizadan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan shaxs, uning sodir etgan jinoiy xatti-harakati haqidagi qisqacha bayonnoma hamda ushbu sodir etilgan jinoiy xatti-harakatda psixologik mazmundagi holatlarning mavjudligiga asoslanib, sud psixologik ekspertizasini tayinlash zarurligi to‘g‘risidagi fikr aks etgan bo‘lishi lozim. Shuningdek, ushbu hujjatda ekspert aniqlanib, uning oldiga hal qilinishi lozim bo‘lgan savollar qo‘yilishi kerak.
Jinoyat protsessual qonun talablariga ko‘ra tergovchi tayinlangan barcha ekspertizalarda, jumladan, sud psixologik ekspertizasi o‘tkazish jarayonida ham qatnashish huquqiga ega. Biroq qonunni inkor qilmagan holda, bizning nazarimizda, tergovchining sud psixologik ekspertizasida qatnashishini har doim ham maqsadga muvofiq deb bo‘lmaydi. Chunki ayrim hollarda psixologik eksperiment o‘tkazish jarayonida tergovchining qatnashishi sinaluvchi uchun teskari ta’sir qilishi, ya’ni uning ko‘nglidagi fikr-mulohazalarini ochiq-oydin ayta olmasligiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, ayblanuvchi o‘z jinoyatini tergov jarayonida tan olmagan bo‘lsa, psixologik ekspertiza jarayonida jinoyatni sodir etganligini bo‘yniga olishi mumkin. Bunday vaziyatda ekspert ayblanuvchining jinoyatni sodir etganligini tan olganligini ta’kidlab, jinoyatning sodir etilish holatlarini ekspertiza xulosasida ko‘rsatishi maqsadga muvofiq. Bizning nazarimizda, psixologik ekspertizaning bunday vaziyatlarni yoritib berishi ko‘rilayotgan ishning muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, unutmaslik kerakki, psixologik ekspert ushbu xulosalarni faqat o‘rganilayotgan ayblanuvchiga nisbatangina berishi zarur. Agarda ekspertiza uchun qo‘shimcha ma’lumotlar olinishi lozim bo‘lsa, ekspert-psixolog boshqa mutaxassislarni ham ekspertizaga taklif qilish huquqiga ega. Sudda sud psixologik ekspertizasini o‘tkazish dastlabki tergov jarayonida o‘tkaziladigan psixologik ekspertizaga qaraganda bir qator o‘ziga xosliklarga egadir. Xususan, sudda ekspert-psixolog jinoyat ishiga taalluqli bo‘lgan holatlar bo‘yicha, ayblanuvchining jinoyatni sodir etganligini isbotlash jarayonida, uni so‘roq qilishda va hokazolarda bevosita ishtirokchi sifatida qatnashadi. U psixologik tadqiqot jarayoniga zarur boshqa kishilarni taklif etishi va ish yuzasidan yangi daliliy ko‘rsatmalarni talab qilishi ham mumkin.
Sud psixologik ekspertizasini tayinlashdagi muhim jihatlardan biri ekspert tanlashdir. Shuning uchun biz quyida psixolog ekspertlar tanlash masalasi bo‘yicha batafsilroq fikr yuritamiz.
Ekspert komissiyasi tarkibi kamida uchta mutaxassisdan iborat bo‘lishi lozim. Chunki mutaxassislar hamkor va hamfikr bo‘lib birgalikda ishlashadi, buning natijasida ekspertizadagi xatoliklarning oldi olinadi.
Psixologik ekspertiza o‘tkazishga 5 yildan kam bo‘lmagan mehnat stajiga ega bo‘lgan psixologlar, shuningdek, oliy o‘quv yurtlarining psixologiya kafedrasida ishlayotgan xodimlar yoki ilmiy tadqiqot institutlarining psixolog ilmiy xodimlari jalb qilinishi maqsadga muvofiqdir.
Ekspert komissiyasi tarkibida huquqshunoslik psixologiyasi bo‘yicha mutaxassis xodim hamda huquqshunos bo‘lishi shart. Chunki, oliy o‘quv yurtlari psixologiya bakalavriat yo‘nalishini tugatgan psixologlar ko‘pincha ekspertizaning huquqiy asoslariga, protsessual mohiyatiga taalluqli bo‘lgan huquqiy tushunchalarni yetarlicha bilmasliklari mumkin.
Katta yoshdagi shaxsni sud psixologik ekspertizasidan o‘tkazishga umumiy va yuridik psixologiya mutaxassislarini jalb qilish maqsadga muvofiqdir. Voyaga yetmagan yoshlarni sud-psixolog mutaxassisi bilan birgalikda bolalar psixologiyasi mutaxassisi, keksa yoshdagi kishilarni esa gerontopsixologiya yo‘nalishidagi mutaxassislar ishtirokida sud-psixologiya ekspertizasidan o‘tkazish lozim.
Psixologik-psixiatrik kompleks ekspertizasini o‘tkazishda komissiya tarkibiga umumiy psixologiya, tibbiyot psixologiyasi, sud patopsixologiyasi mutaxassislari va psixiatrlar kirgani ma’qul.
Tibbiy-psixologik ekspertiza komissiyasi tarkibiga esa yuqoridagi mutaxassislardan tashqari sinaluvchining kasalligi bo‘yicha (agar u mavjud bo‘lsa) nevropatolog, logoped, seksopatolog, okulist va boshqa mutaxassislarning qatnashishi ayni muddaodir.
Psixolog-texnik ekspertizalar injenerlik, mehnat psixologiyasi mutaxassislari va albatta, texnik mutaxassis ishtirokida o‘tkazilishi shart.
|
