2.3. Gravitasiya to’lqinlari Qora tuynuklar mavjudligi dalili sifatida.
Eynshteynning gravitatsion nazariyasiga ko’ra massaning tezlanuvchan xarakati, huddi suv sirtiga tosh tushishi tufayli uning sirtida hosil bo’ladigan to’lqinlar kabi, fazo-vaqt tuzilmasining g‘alayonlanishini vujudga keltiradi. Bu g’alayonlar gravitatsion to’lqinlar deb yuritiladi.
2.3.2-chizma Ushbu rasmda suyuqlikda hosil bo’lgan to’lqinlar tasvirlangan.
2.3.3-chizma Elektromagnit To’lqinlar ular harakat yo’nalishiga tik tebranadi.
2.3.4-chizma Tebranishlar X va Y yo’nalishlarda ro’y beradi, to’lqin Z yo’nalishda tarqaladi.
2.3.5-chizma. Eynshteyn tenglamalarining kuchsiz maydon yaqinlashishida fazo-vaqt g’alayonlanishi c tezlik bilan tarqalishini ko’rsatadi
2 ta mustaqil tekislikda qutblangan to’lqin tenglamalari
2.3.6-chizma. Gravitatsion to’lqinlar Elektromagnit to’lqinlar kabi 2 ta qutblanishga ega. Farq shundaki,
2.3.7-chizma.
Gravitatsion to’lqinlarning qutblanishi gorizontal va vertikal yo’nalishlar bo’yicha “+” shaklga ega va “x” shaklga nisbatan 45 darajada joylashgan.
Nimaga ularni o’rganish muhim?Gravitatsion To’lqinlar bizga borliqni o’rganishning yangi yo’llarini berishi mumkin. Ular astronomiyaga yangi
o’lchamni olib kelishlari kerak.Ular:Gravitatsion to’lqinlar mavjudligi haqidagi umimiy nisbiylik nazariyasi tahminlarini tekshirish;Ularning yorug’lik tezligida xarakatlanishini tekshirishGravitonning tinchlikda massasi nolligini tekshirish;Qora O’ralar va Qushaloq Qora O’ralar tizimlarini o’rganish;Biz bilgan yoki endigina ochilgan astronomik tushunchalarni chuqurroq o’rganish imkonini beradi.
2.3.9-chizma. Gravitatsion Nurlanish
Gravitatsion Nurlanish.Gravitatsion Nurlanish, masalan, massiv qo’shaloq sistemalarda, biri ikkinchisining atrofida aylanishi natijasida paydo bo’ladi. Ularning o’zaro xarakati natijasida paydo bo’luvchi katta tezlanish gravitatsion nurlanishni vujudga keltiradi. Diqqatga sazovor joyi shundaki chiqayotgan nurlanish sistemaning mexanik energiyasining kamayishiga olib keladi va ikkita ozaro aylanuvchi jismlar bi-biriga yaqinlashib boradi.
2.3.10-chizma. Pulsar.
Bu narsa 1970 yili Russell Hulse and Joseph Taylor juda yaqin joylashgan super-massiv yulduzlardan iborat qo’shaloq pulsarlar sistemasida energiya nurlanishining hisobiga har yili ularning aylanish davri 75 millisekundga kamayishini kuzatishgandan so’ng isbotlandi. Bu Gravitatsion To’lqinlarning mavjudligini isbotlaydi.
2.3.11-chizma.Gravitasion to’lqin.
Lazer Interferometri.Lazer ikki nurga ajratiladi va yelkalalari bo’yicha yo’naltiriladi.Nurlar oxiridagi ko’zgudan qaytib, o’rtasida yana orqaga qaytadi, u yerdan yana o’rtaga qaytadi va bu holat 50 marta qaytariladi. Bu yorug’lik yo’lini va qayd etgichning sezgirligini oshiradi. Gravitatsion To’lqinlar materiyaning siqilib-kengayishi bo’lganligi tufayli elektromagnit to’lqinlar orasida fazalar farqi hosil bo’lsa bu yelkalarning biri siqilganda ikkinchisi kengayganligini bildiradi. Shuni ta’kidlash joizki kengayish yoki siqilish juda kichik bo’ladi, shuning uchun uni aniqlash qiyin bo’ladi. Lekin agar biz biror o’zgarishni qayd etsak, bu gravitatsion to’lqinlarning mavjudligini bildirgan bo’lardi!
2.3.12-chizma. Lazer Interferometri
LIGO lokal g’alayonlashishni yo’qotish maqsadida bir-biridan uzoqda joylashgan ikkita interferometrdan iborat. Ushbu loyiha Kaliforniya Texnologiyalar Instituti va Massachutes Texnologiyalar Instituti hamkorligida NSF tomonidan tashkillashtirilgan va ta’minlanib turiladi. Luiziana shtati, Luiziana Davlat Universiteti orqali, LIGO binosi qurilishi uchun joy bilan ta’minlagan. Ikkinchi joylashish o’rni Vashingtonda. LIGO interferometrlari 100Hz chastotaga sozlangan bo’lib, bu chastota aylanuvchi neytron yulduzlarniki bilan mos tushadi.
Yerdan tashqarigi gravitatsion-to`lqin antennalar- LISA loyihasi.
2.3.1-chizma. LISA loyihasi
LISA: Laser Interferometer Space Antenna. Bu yerdagi lazer interferometriga o’xshash kosmosdagi lazer interferometri. Uning yelkalari 5 million kilometr uzunlikda bo’lishi kerak (1/30 A.B.). Ishga tushirilish vaqti 2010 yil atrofida.
| 