2.2. Buxoro hududidagi qadimgi ko’chalar va ularning nomlanishi.
Joy nomlari jamiyat hayoti bilan chambarchas bog’langan ma’naviy ehtiyojdir. Darhaqiqat, insoniyat taraqiyot davomida, o’z ehtiyojini qoldirish uchun tobora qulaylik yaratadi. Har bir yaratilgan qulaylik (g’oya ) esa bugungi va ertangi kunimizning o’zgarishiga sabab bo’ladi. Faraz qilaylik, kutilmaganda shahar, tuman, qishloq, ko’cha, maydon yoki xiyobonlarning nomi tasodifan go’ib bo’lib qoldi. Shunday paytda odamlarning holatini bir ko’z o’ngingizga keltiring. Pochta, telefon, telegraf xizmati o’sha ondayoq to’xtab qoladi. Transportlarning yurishi izdsan chiqadi. Uyingizga chaqirilgan “tez yordam” mashinasi borar manzilini bilmay ovora bo’lib qoladi. Shunga o’xshash yuzlab muammolar girdobida odamlar sarson sargardon bo’ladi. Shu farzning o’zidan odamlarniong kundalik ehtiyoji uchun joy nomlarning nechog’lik zarurat ekanligini tasavvur qilish mumkin.
Joy nomlari kundalik ehtiyojdan tashqari ma’naviy ehtiyoj hamdir. Ularning nomlanishida xalqimizning tarixi, urug’- ajdodi, madaniyati, tili, kasb-kori, iqlimi, tabiiy –geografik sharoiti o’z ifodasini topgan.
“Bugungi kunda yoshlarimizning ko’cha va xiyobonlari, metro va avtobus bekatlari, katta- katta maydonlar, binolarni bezab turgan o’bekona nomlar, shior va lavhalarni ko’rib, bularning barchasini odatiy bir hol sifatida qabul qiladi. Vaholanki, yaqin tariximizga bu manzara butunlay boshqacha ko’rinishga ega edi ” (I.A.Karimov (Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch’).
Butun respublikamiz bo’lgani kabi, sobiq kamunistik tuzum davrida Buxoro shaxridagi ko’plab ko’chalarning tarixiy nomlari asossiz ravishda o’zgartirildi. Ularning o’rnini Ilya , Ulyanov, Lenin,Frunze, Krunskaya, Komuna, Sovetskaya, Dekabristov,Aktyabrskaya, Kommunistecheskaya kabi nomlar egalladi. Qadimiy shahar ko’chalarining peshtoqasiga yopishtirilgan bunday nomlar sho’rolar hokimiyatining xalqimiz ma’naviy ildiziga bolta urish uchun maxsus o’ylab yuritgan siyosatining bir ko’rinishi edi.
Ollohga beadat shukronalar bo’lsinkim, mustaqillik shaxar qishloqlarimizning asl qiyofasini qaytarib berdi. Ularning yuzidan nomunosib nomlar yulib tashlandi. Buxoro shaxrining shox- ko’chalariga Abduxoliq G’ijduvoniy,Ibn Sino, Abu Xafs Kabir, Bahovuddin Naqshband, Shox Axsi nomlari qo’yildi. Bu har bir vatandoshimiz ongi va qalbida vatanga sadoqat, milliy iftixor hissi joy olganligining yorqin ifodasidir.
20 asrning buyuk allomasi Xoja Ismatullo Buxoriy shunday degan edi:
Chun zor hohyo kushtanam, az kuy xud duram marom,
Man bulbuli betoqatam, duram zi gulzoram makum.
(zorliqda meni o’ldir, men rozi man, lekin vatandan meni judo aylama.
Men betoqat bulbul man, gulzorimdan uzoqda o’dirmagin)
Xoja Ismatulloh Buxoriyning nomi sho’rolar davrida o’ yurtida unutilga, ziyoratgohlari esa xarobaga aylangan edi. Istiqlol sharofati bilan o’z yurtining shaydosi bo’lgan shoirning ziyoratgohlari obod bo’ldi va u mavze shoirning nomini oldi. Buxoro shahri ichidagi Shox Axsi masjidi atrofidagi guzar nomi ham Shox Axsi deb ataladi. Bu labi hovuzdan Samarqand darvozasiga qarab boraverishida joylashgan.
Hazrat Poyanda Muhammad Shox Axsi naqshbandiya tariqatining rivojiga muhim hissa qo’shgan shayx, o’z zamonasining murshidi sohib karomad avliyo, ulug tarbiyachi bo’lganlar.
Bu zot sharif Ahsikat shahrida tug’ilgan. Ahsikat 20 asrgacha Farg’ona viloyatining markazi bo’lib bu shaharda ilmu irfon, san’atu ma’naviyat rivoj topgan. Ipak yo’lining chorraxasida joylashgan bu shahar keyin xarobaga aylandi. Ayni shu kunlarda qadimiy Axsikat namangan viloyati To’raqo’rg’on tumani hududidadir.
Professor Homidjon Homidovning yozishicha, Hazrat Poyanda Ohund Axsikarti Toshkent, Samarqand, Buxoro madrasalarida ta’lim oldilar. So’ng Balxga borib, Shayx So’fiy Xirad Axsikartiyadan irshot xati oladilar. Muhammad Mutribiy ‘Tazkiratush Shuaro’ kitoblarida Hazrat Axsikatiyadan she’riy me’ros qolganini bayon etgan.
Olim Komilxon Kattayevning yozishicha, Hazrat Poyayanda Muhammad Shoh Axsi tariqat sabog’ini Mahmud A’zam nomi bilan mashhur bo’lgani Hazrat Sayid Ahmad Jaloliddin Kosoniydan olganlar.
Poyanda Muhammad to’liq isimlari Muhammad bin Mir Darvesh Muhammad bin Mir Obid al Husayn al Axsikatiy al Abosiydir.
Mavlono Poyanda Muhammad Shoh Axsi Hazrat Maxdumi A’zamning ko’rsatmalariga muvofiq Buxoroga keladilar va shu yerda naqshbandiya tariqatidan saboq berib turg’un bo’ladilar.
Buxoro Amirlari, ulamoyu kosiblari Hazrat Shoh Axsining muridlari bo’lib,bu zoti sharif maslahatlariga amal etgan.
‘Naqishbandiya tariqatiga oid qo’lyozmalar fihristida’da quyidagi muhim ma’lumotlar bor: “Boqiy Muhammad shikoriy Fanoiy al Buxoriy hazratlari Poyanda Muhammad shogirdlari bo’lib, bir necha asarlar ijod qilgan.Boqiy Muhammad Shikoriy “Maqomatul orifin”(Ma’rifat egalarining maqomati”) nomli asarning muallifi hisoblanadi”.Asarda muallfning ustozi va piri shayx poyanda Muhammad ibn Mir Darvesh Muhammad ibn Miri Obid al Husayn al Axsikatiy al Abosiyning targimai holi yoritilgan.Bundan tashqari, unda fors-tojik adabiyotida uchraydigan tasavvufga oid majoziy iboralar lug’ati va izohi berilgan. Asar 1607-yilda yozilgan.
Boqi Muhammad shikoriy al Buxoriyning “Jazabotul oshiqin” nomli kitoblari ham bor.
Hazrat Shox Axsi Buxorning Fayzobod mavzesida ulkan xonaqoh qurdirganlar.Xonaqoh milodiy 1596-yil qad ko’targan.Shuningdek, Buxoro shahri Samarqand ko’chasida Hazrat poyanda Muhammad katta jonu masjidi, ikki qavatli maktab,gumbazli taxoratxona ham qurdirgan edilar.Bu obidaning nomi Shoh Axsi jomesidir.
Sharafiddin Roqimiyning “Tarixi tomm” kitobida yozilganki, Hazrat Maxdumi A’zamning o’g’illari, piri murshid Xoja Abdulxoliq va Mavlono Poyanda Muhahammad Shox Axsi bir yilda vafot qiladilar.Boqi Darzi Buxoriy ularning har ikkisi vafoti tarixini bildiruvchi qit’ani yozgan:
Du murshid az jahon raftand, burdand
Qaroru sabr az dilho sarosar.
Bar vay sinaho az bahri tarix.
Raqam kardand:”Oh dili muqarrar”.
Mazmuni: Jahondan ikki murshid o’tdilaru
Sabru qaror dildan ketdi.
Ularning vafot tarixi “Oh dili muqarrar” bo’ldi.
“Oh dili muqarrar ”dan hijriy 1010 yil hosil bo’ladi.Xudi shu kitobda Hazratning qabr joylari haqida ham ma’lumot keltirilgandir:
Dar Buxoro ast on rofe maqom
Xoki o’ majai xosu om
Har bahoriston makon obod
On zaminro hast nom Fayzobod
Mazmuni: Bu oily maqom joy Buxorodir.U yerda xosu avomning ziyoratgohi hisoblanadi.
Juda ham obod bo’lgan bu joyning nomi Fayzoboddir.
“Tuhfat az zoirin” kitobida yozilgaki, Hazrat Poyanda Muhammad Shox Axsi qabirlari Fayzobod mavzesidir.Buxoro shahri ichidagi Shox Axsi masjidi atrofidagi guzarning nomi ham Shox Axsi deb ataladi.Fayzobod mavzesidagi Hazrat qurdigan xonaqoh Shox Axsi xonaqohi deb atalgalmoqda.Mazkur xonaqohning kunchiqar tomonida mozoriston bor. Ushbu mozorda Hazrat dafn qilinganlar.”Tuhfat az zoirin ” da Hazrat Shox Axsining murid, shogird, ashobalari haqida ham ma’lumot bor.Ular quyidagi avliyo, allomalardir: Hazrat Mavlono Masti, Mavlono Oxund Kamoliddin Vag’anzaviy, Mavlono Muhammad Qosim al Buxoriy Darvozai Obi, Mavlono Shoh Muhammad Sarrof va boshqalar.
Shuni ham takidlash joizki, sobiq ittifoq zamonida Axsi jome’sida (bu shahardagi Samarqand ko’chasidir) poyafzal ombori, xonaqohda esa jamoa xo’jaligi ombori joylashgan edi. Ayni shu kunlarda jome’ ham xonaqoh ham namozxonlar ixtiyoriga berilgandir. Fayzoboddagi Hazrat Shox Axsi ziyoratgohlari obod etilgan.
Ayniqsa berilayitgan yangi nomlarning milliy istiqlol g’oyasiga mos bo’lishi, doimiy diqqat-e’tiborda bo’ldi. Shahar tuman va qishloqlarimizning go’zal binolari peshtoqasini O’zbekiston, Mustaqillik, Istiqlol, Istiqbol, Umid, Shodiyona Hayot obod nomlari bezab turibdi.
| 