1.2.Tabiatdagi mavjud fundamental o’zaro ta’sirlar qatorida gravitatsiya o’zaro ta’sirlari o’rni.
Maktab fizikasi davridan biz “kuch” tushunchasi bilan tanishmiz. Kuchlar turlicha bo`ladi: tortishish kuchlari, ishqalanish kuchi, elastik kuchlari va x.k. Tabiatda turli xil kuchlar mavjud. Lekin bu kuchlarning xammasi xam fundamental xarakterga ega emas. Masalan, ishqalanish kuchi molekulalar o`zaro ta`sirining natijasi bo`lib, ikkilamchi xodisa sifatida namoyon bo`ladi. Molekulalarning o`zaro ta`siri xam ikkilamchi hisoblanadi, masalan, Van-der-Vaal’s kuchlari elektromagnit o`zaro ta`sir kuchlarining ikkilamchi ko`rinishda namoyon bo`lishidir.
Inson doim tabiatdagi ikkilamchi kuchlarni keltirib chiqaruvchi fundamental tashkil etuvchilarini aniqlashga intilib kelgan. elektromagnit kuchlar yoki elektr kuchlari fundamental o`zaro ta`sir ekanligi bizga ma`lum. Ushbu kuchlar Maksvell tenglamalaridan kelib chiquvchi o`zaro ta`sir kuchlaridir. Maksvell tenglamalari tabiatdagi barcha elektr va magnit o`zaro ta`sirlarni tavsiflab berganligi tufayli, ular tabiatdagi fundamental o`zaro ta`sir kuchlaridan biri bo`lib hisoblanadi.
Boshqa yorqin misol bu gravitatsiyadir. Bizga N’yutonning butun olam tortishish qonuni orqali gravitatsion kuchlar tanish, xozirda bu o`zaro ta`sir kuchlari eynshten tenglamalari orqali umumlashtirilgan va bizda xozir eynshteynning gravitatsiya nazariyasi mavjud. SHuning uchun gravitatsion o`zaro ta`sir – fundamental o`zaro ta`sir kuchlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Qachonlardir bu ikkala o`zaro ta`sirgina fundamental o`zaro ta`sir kuchi deb hisoblangan. Keyinchalik, atom yadrosi kashf etilgandan so`ng ulardagi zarralarning zarrchalarning o`zaro ta`sirlashishi yangi fundamental kuchlarning paydo bo`lishiga olib keldi. Ushbu yadro kuchlari o`lchandi, tushunildi va tavsiflandi. Ular xam o`z navbatida fundamental xarakterga ega emasligi va qaysidir ma`noda Van-der-Vaal’s kuchlarini eslatishi aniqlandi.
Kuchli o`zaro ta`sirni vujudga keltiruvchi haqiqiy fundamental o`zaro ta`sir – bu kvarklar orasidagi o`zaro ta`sir kuchlardir. Kvarklar o`zaro bir-biri bilan ta`\sirlashadi va buning natijasi o`laroq yadrodagi proton va neytronlar orasidagi o`zaro ta`sir vujudga keladi. Tabiatdagi uchinchi fundamental o`zaro ta`sir bu kvarklar orasida glyuonlarning almashishi natijasida o`zaro ta`sirning paydo bo`lishidir.
Shu bilan xikoyamiz tamom bo`lmaydi. Elementar zarralarning parchalanishi (barcha og’ir zarrachalar engilroq zarrachalarga parchalanadi) yangi o`zaro ta`sir kuchlari oraqali ifodalanadi. Ushbu ta`sir fanda kuchsiz o`zaro ta`sir kuchlrai deb nomlanadi. Kuchsiz deb nomlanishi ushbu o`zaro ta`sir kuchlarining elektromagnit o`zaro ta`sir kuchlariga nisbatan anchi kichikligidir.
Shunday qilib hozirgi zamonda to`rtta fundamental o`zaro ta`sir kuchlari mavjud. Bular – elektromagnit, kuchli, kuchsiz va gravitatsion o`zaro ta`sir kuchlari – bitta umumiy printsip asosida quriladi. Bu printsip o`zaro ta`sir kuchlari zarralar orasida qandaydir vositachi yordamida amalga oshishiga asoslangan.
Elektromagnit o`zaro ta`sir fotonlarning – elektromagnit to`lqinlarning kvantlarining – almashishi xodisasiga asoslangan. Kuchli o`zaro ta`sirlar glyuonlarning almashishi xodisasiga asoslangan. Kuchsiz o`zaro ta`sir esa oraliq vektor bozonlar almashishi xodisasiga asoslangandir. To`rtinchi o`zaro ta`sir – gravitatsion o`zaro ta`sir esa graviton deb nomlanuvchi gravitatsion maydonlarning kvantlari orqali tushuntiriladi.
Buyuk fizik olimlar I. N’yuton va A. Eynshteynlar koinotni statik deb xisoblaganlar. I. N’yuton koinotning siqilishidan qo`rqib, undagi galaktikalar sonini cheksiz katta deb xisoblagan. A. Eynshteyn 1917 yilda esa o`zining umumiy nisbiylik nazariyasida katta massaga ega bo`lgan osmon jismlarining bir-biridan uzoqlashishini tavsiflash uchun sun`iy ravishda kosmologik xadni kiritgan. SHu yilning o`zida amerikalik olim V. Slayfer kosmik tumanliklarning uzoqlashishi xaqidagi ilmiy ishini chop etgan, 1924 yilda esa rus olimi A. Fridman uzoqlashuvchi galaktikalar nazariyasi – kengayuvchi Koinot nazariyasini ishlab chiqdi. Ushbu nazariya bizning olamni tushunishdagi tasavvurlarimiz uchui revolyutsion kashfiyot bo`ldi. 1929 yilda amerikalik E. Xabbl galaktikalarning uzoqlashishini kuzatuv natijalari orqali isbotladi va Fridman gipotezasi uzoqlashayotgan galaktikalardan (razbegayushie galaktiki) kelayotgan elektromagnit nurlarning qizil siljishi natijasida eksperimental tasdig’ini topdi. Galaktikalarning uzoqlashish tezligi ulargacha bo`lgan masofaga proportsional ekanligi aniqlandi. Ushbu eksperimental natijalar yordamida Koinotning yoshi baxolandi – bu yosh taxminan 15 milliard yilga tengligi aniqlandi. SHunday qilib kosmologiyada yangi davr boshlandi.
Tabiiy savol o`z-o`zidan tug’iladi: Koinot rivojlanishining boshida nima bo`lgan? XX asrning 40-yillarida buyuk olim G. Gamov olam yaralishining yangi nazariyasini taklif etdi. Unga ko`ra bizning koinot Katta portlash natijasida vujudga kelgan.
 1.2.1-chizma. Katta portlash diagrammasi – Kengayuvchi koinotning xarakteristikasi.
| Katta portlash bu dastlabki paytdagi Koinotning kichik xajmida mujassamlashgan ulkan zichlik, temperatura va bosimning kengayish jarayonida pasayib borishidir. Dastlabki paytda Koinot 105 g/cm3 zichlikka va 1010 K temperaturaga ega bo`lgan. Taqqoslash uchun Quyoshning markazidagi temperatura ushbu xaroratdan 1000 marta kichikdir.
Inflyatsiya erasi.Inflyatsion era deb nomlangan qisqa muddat ichida (10-36 sek) kichkinagina koinotimiz fundamental zarrachalardangina iborat bo`lgan. Ushbu fundamental zarrachalar nuklidlar, protonlar va neytronlardan farqli ravishda bo`linmasdir. Ushbu zarrachalar fermionlar bo`lib, proton va neytronlarning tarkibiy qismini tashkil etadi va bir-biri bilan yagona o`zaro ta`sir kuchlari orqali ta`sirlashgan (ushbu ta`sir kuchlari faqat koinotning dastlabki etapida mavjud bo`lgan). Ushbu o`zaro ta`sir bozonlar orqali amalga oshirilgan. Bunday bozonlarning to`rt turi ma`lum – foton (gamma kvant), glyuon va ikkita Wva Z bozonlar. Fundamental zarrachlarning o`zlari esa 6 xil kvarklar va 6 xil leptonlardan iborat fermionlardir. Aynan shu 12 ta fundamental zarrachalar guruxi va 4 ta bozonlar dastlabki Koinotning “xamirturushi”ni tashkil etgan. SHu o`rinda bulardan tashqari xar bir fundamental zarraning antizarrasi bor ekanligini xam qayd etish lozim. Anti zarracha zarrachadan qaysidir zaryadining ishorasi bilan farq qiladi. eng sodda xolda bu zaryad elektr zaryadi bo`lishi mumkin (rasmga qarang). Masalan leptonlardan biri elektron manfiy va musbat zaryadga ega bo`lishi mumkin. Musbat zaryadlangan lepton pozitron deb nomlanadi va u elektronning antizarrchasidir. Antizarrachalar foton va ayrim zarrachalardan tashqari (ular uchun anti zarrachalar xam o`zlari hisoblanadilar) barcha zarrachalarda mavjud. Zarrachalar (proton va elektron) va ularning antizarrachalari – antiproton va pozitron. Agar elektron va pozitron bir-biridan faqatgina elektr zaryadlari bilan farqlansa, proton va antiproton esa ichki strukturalarining farqi bilan ham ajralib turishadi (kvarklar va antikvarklar). Zarracha va antizarrachaning spini esa bir hil bo`ladi. Koinotning dastlabki paytidagi o`ta yuqori temperatura zarralarning o`zaro to`qnashuvi va boshqa zarrachalarga aylanishini vujudga keltirgan. Masalan, ikkita fotondan elektron va pozitron juftligi paydo bo`lgan, ularning o`zaro to`qnashuvi esa (zarra va antizarraning to`qnashuvi – annigilyatsiya deyiladi) yana fotonlarning paydo bo`lishiga olib keladi. (2)(e+,e-) (e+,e-) (2) Neytrino () va antineytrino () larning paydo bo`lishi xam mumkin bo`lgan (e+,e-) (,) Neytrino va antineytrinoning to`qnashuvi esa o`z navbatida elektron va pozitron juftligini hosil qilgan. O`ta yuqori temperatura zarralarning o`zaro to`qnashuvi va boshqa zarrachalarga aylanishi qaynab turgan “sho`rvaga” o`xshab ketadi, bunda “sho`rvadagi” zarra va antizarralar soni bir-biriga teng. Bu Koinot bilan bir qatorda Antikoinotning mavjudligi kelib chiqadi. Hozirgi zamon fizik tasavvurlarga ko`ra Katta portlashdan keyin paydo bo`lgan fermion va bozonlar bo`linmas deb xisoblanadi. Bu ularning ichki strukturasi to`g’risida ma`lumotning yo`qligini anglatadi. Fermion va bozonlar Koinot rivojlanishining 10-10 sek gacha massasiz zarrachalar bo`lgan kichik koinotning “qaynab turgan sho`rvasi”ning asosiy tashkil etuvchisi bo`lgan. Koinot rivojlanishining dastlabki 10-36 sekundida yagona ta`sir nazariyasi barbod bo`ldi. O`zaro ta`sirlarning tabiati o`zgara boshladi. Yuqori xarorat fundamental zarrachalardan og’irroq zarralar xosil qilish imkonini bermagan. Keyingi 1 mks dan so`ng Koinot sovishi natijasida kichik zarrachalar massaga ega bo`la boshlaydilar va koinotning o`lchami 10-14 sm ga teng bo`lib qoladi. Shu paytda Koinotdagi moddani tashkil etuvchi “g’isht”lari – kvarklar paydo bo`la boshlaydi. Kvarklarning o`zaro birlashib, massiv zarrachalar – adron va antiadronlar xosil bo`la boshladi. Koinotning sovishi adronlar sonining leptonlar soniga nisbatan pasayishiga olib keldi. Leptonlar orasida neytrinolar xam bor. Koinotning yoshi 10 sek bo`lganda massaga ega bo`lmagan neytrino qolgan zarralardan mustaqil ravishda kengaya boshladi. Ushbu neytrinolar relikt neytrinolari deb ataladi. Ushbu nurlanishlar xozirgi paytgacha saqlanib kelmoqda. Anigilyatsiya sur`atining oshishi fotonlar sonini ortishiga olib keldi. Koinot deyarli fotonlar va neytrinolardan iborat bo`lib qoldi. Koinot rivojlanishining bu davri radiatsion davr deb ataladi. Koinotning yanada kengayishi esa 10 ming yillardan so`ng modda zichligining nurlanish zichligidan ortishiga olib keldi. Moddaning paydo bo`lishi. Koinot rivojlanishining radiatsion erasi juda muxim xioblanadi. Aynan shu davrda D. Mendeleev davriy sistemasini tashkil qiluvchi elementlarning asosi – og’ir yadrolar paydo bo`la boshlangan. Ushbu jarayon nukleosintez deb nomlanadi. eng engil yadro – proton Koinot paydo boshlgandan 10 sekund o`tib paydo bo`lgan. Ushbu davrda Koinotning temperaturasi va zichligi deyteriy – ikkita nuklondan tashkil topgan yadroni sintezi uchun etarli katta bo`lib, proton va neytronning to`qnashishi natijasida paydo bo`lgan.
p + n 2H + + Q.
Bu erda Q = 2.2 MeV – ushbu sintez reaktsiyasida ajralib chiqadigan energiya. Keyin 10-15 minut vaqt ichida 2H deyteriyni 3H tritiyga aylanishi, so`ngra deyteriy va tritiydan 3He geliy yadrosining paydo bo`lish reaktsiyalari sodir bo`lgan. Hisob natijalariga ko`ra geliy barcha nuklonlar ichida 24 foizni tashkil qilgan. Xozirgi paytdagi kuzatuv natijalari ham shuni ta`kidlamoqda.
1.3. XIGGS bozonini izlash uchun asosiy tadqiqotlar g’oyasi nimadan iborat bo’lgan.
Gravitatsion o`zarota`sirlarni biz butun olam tortishish qonuni orqali bilamiz. Er va Quyosh orasidagi tortishish kuchlari sayyoramizni Quyosh atrofida orbita bo`ylab xarakatlantirishga majbur etadi. Gravitatsion kuchlarining borligi tufayli yulduzlarning yonishi ro`y beradi. Aynan shu kuchlar oqibatida atom yadrolarning yaqinlashishi uchun kerak bo`lgan kinetik energiya paydo bo`ladi va natijada termoyadro reaktsiyasi boshlanadi va bu reaktsiya Koinotdagi yulduzlarning asosiy energiya manbasini ta`minlaydi.
Kuchli o`zaro ta`sir kuchlar yuqorida qayd etilgan kuchlardan farqli ravishda kichik masofalarda o`zlarini namoyon qiladilar. Ularning ta`sir radiusi 10-13 cm tartibida bo`lib, proton va neytronlarning orasidagi o`zarota`sir kuchlaridir. Bu kuchlar har doim tortishish xarakteriga egadir.
Nihoyat oxirgi o`zarota`sir kuchlar bu kuchsiz o`zarota`sir kuchlardir. Ushbu o`zarota`sir kuchlari – qayd etish mushkul bo`lgan zarrachalarni, masalan, neytrino kabi zarrachalarning o`zaro ta`sirlashishida namoyon bo`ladi. Masalan, neytronning β emrilish xodisasini ushbu o`zarota`sir kuchlari orqali tushuntirish mumkin. Ma`lumki erkin neytron stabil zarracha emas va 15 minutdan keyin u proton, elektron va antineytrinoga bo`linib ketadi:
Yuqorida qayd etilgan o`zarota`sir kuchlarini bir birlari bilan miqdor jixatdan solishtirsak, u holda qo`yidagi manzarani ko`rish mumkin. Agarda yadrodagi proton va neytronlarning o`zarota`sir kuchlarini nisbiy kattaligini 1 ga teng deb hisoblasak, kuch kattaligi bo`yicha keyingisi elektromagnit o`zarota`sir kuchlari bo`ladi, uning qiymati 10-2, undan keyingisi kuchsiz o`zarota`sir kuchlari 10-5. Gravitatsion o`zarota`sir kuchlarining qiymati esa tahminan 10-40 ,ya`ni bu ma`noda kuchlar ichida eng zaifidir.
So`nggi paytlarda proton va neytronlar ham o`z navbatida fundamental ob`ektlar – kvarklardan tashkil topganligi ma`lum bo`ldi. Oltita kvarklar, oltita leptonlar (eletron, myuon, tau va uchta mos neytrinolar) va to`rtta o`tish vektor bozonlar bilan birgalikda Koinotdagi moddalarning asosini tashkil etadi1.
1.3.1-chizma. Tabiatdagi elementar zarralar.
Yuqori energiyalar fizikasi va astrofizika ushbu moddalarni tashkil etuvchi fundamental ob`ektlarning xossalarini va xususiyatlarini o`rganadi. Ularning xususiyatlari to`rtta ma`lum fundamental o`zaro ta`sir kuchlari – gravitatsion, kuchli yadro, elektromagnit va kuchsiz yadro – yordamida tavsiflanadi. SHuni ta`kidlashki lozimki, xozirgi zamon tasavvurlariga ko`ra kuchsiz yadro va elektromagnit o`zaro ta`sirlar bitta ta`sirning ikki hil namoyonlanishidir. Yaqin kelajakda ushbu ta`sir kuchli yadro ta`siri bilan birgailikda “Katta birlashgan nazariya”ni tashkil qilishi va ular gravitatsion o`zaro ta`sir bilan birgalikda “Yagona o`zaro ta`sir nazariyasi”ga birlashishi fiziklar tomonidan kutilmoqda.
Simvol
|
nomi
|
Zaryad
|
Massa
|
rus.
|
angl.
|
Birinchi avlod
|
d
|
nijniy
|
down
|
−1/3
|
4,8±0,5 ± 0.3 MeV/c²
|
u
|
verxniy
|
up
|
+2/3
|
2,3±0,7 ± 0.5 MeV/c²
|
Ikkinchi avlod
|
s
|
stranniy
|
strange
|
−1/3
|
95±5 MeV/c²
|
c
|
ocharovanniy
|
charm (charmed)
|
+2/3
|
1275±25 MeV/c²
|
Uchuncui avlod
|
b
|
prelestniy
|
beauty (bottom)
|
−1/3
|
4180±30 MeV/c²
|
t
|
istinniy
|
truth (top)
|
+2/3
|
173 340±270 ± 710 MeV/c²
|
1.3.2-chizma. Yagona o`zaro ta`sir nazariyasi
Fundamental zarralarni va ularning o`zaro ta`sirini tadqiqot qilish uchun gigant tezlatgichlarni (elementar zarrachalarni yorug’lik tezligiga yaqin tezliklargacha tezlatish va ularni bir-biri bilan to`qnashish imkonini beruvchi qurilmalar) qurish zarur. Ushbu qurilmalar ulkan o`lchamlarga ega bo`lganligi tufayli (bir necha o`n kilometrlar), ular er osti tunnellarida joylashtiriladi. eng quvvatli tezlatgichla quyidagilardir: CERN (Jeneva, SHveytsariya), Fermilab (CHikago, SSHA), DESY (Gamburg, Germaniya), SLAC (Kaliforniya, SSHA).
Hozirgi paytda Jenevadagi Evropa yadro tadqiqotlar markazida (CERN) Katta adron kollayderida tadqiqotlar olib borilmoqda va bir qator natijalar olingan.
Elementar zarrachalar nimalardan tashkil topgan degan savol tug’iladi. Ularning ichiga qanday qarash mumkin yoki ichki strukturasi xaqida qanday qilib ma`lumot olish mumkin? Mikroskop oqali tabiiyki, bu narsani kuzatish imkoni yo`q. Moddaning nimalardan tashkil topganini bilish uchun nima qilamiz? Biz uni, albatta, buzib-sindirib ko`ramiz. Masalan soat misolida qarab chiqaylik. Soatga qarab u nimalardan tashkil topganini ko`ra olmaymiz. Buning uchun uni sindirib, ichidagi mexanizmlarini ko`ramiz va soat nimalardan tashkil topgani va u qanday ishlashi xaqida ma`lumotga ega bo`lamiz.
Kvant dunyosi esa butunlay boshqacha tuzilgan – elementar zarralar ichida xech narsa bo`lmasligi yoki umuman, ular strukturaga ega ekanligi xaqida ma`lumot yo`q. Buni biz turli tajribalar vositasida ko`rib, tasdiq olishimiz kerak bo`ladi. Buning birdan-bir yo`li esa ushbu zarrachalarni yuqori energiyalargacha tezlashtirib qandaydir nishonga borib urilishini ta`minlashdir. Buning natijasida ajoyib o`zgarishlar – yangi zarralarning paydo bo`lishi ro`y beradi.
Shu narsa qiziqki, yangi zarralar birlamchi elementar zarralarning ichida joylashgan emas, balki to`qnashuvlarning yuqori energiyalari hisobiga paydo bo`ladilar. Bu erda eynshteynning mashxur formulasi ya`ni energiya va massaning ekvivalentligi ishlaydi: agar zarralar yuqori energiyalargacha tezlashsa, to`qnashuv natijasida paydo bo`lgan zarralarning massalari birlamchi zarra yoki zarralarning kinetik energiyasidan kichik bo`ladi.
Zarralarni aynan ana shunday o`ta yuqori energiyalargacha tezlashtiruvchi qurilmani zarrachalarning tezlatgichlari deyiladi. Bunday tezlatgichlar paydo bo`lganiga ancha bo`lgan eng sodda tezlatgich bu elektr maydonidir Agar sizda elektr potentsiali yoki potentsiallar farqi mavjud bo`lsa, u holda elektr zaryadlangan zarracha ushbu maydonda harakatlanib tezlasha boshlaydi. Magnit maydon ham shunday ta`sir ko`rsatadi. Umuman olganda, zarrachalarni tezlatishda biz elektromagnit o`zaro ta`siri, elektr va magnit maydonlaridan foydalanamiz.
Bizga zarrachalarning imkon boricha katta energiyalargacha tezlashgani ma`qul. Kosmik nurlar – bu tabiiy yuqori energiyalargacha tezlashgan zarralar oqimidir. Bunda tezlatgich vazifasini Koinotning o`zi bajaradi. Kosmik nurlar bizgacha juda katta energiyalar bilan etib keladi. Biroq ushbu nurlar xamma elementar zarralarni qamrab olmagan va ularni o`rganish bir qator muammolarni yaratadi. Shu va boshqa muammolar sababli, zarralarni sun`iy ravishda yuqori energiyalargacha tezlatuvchi qurilmalarni yaratishga talab paydo bo`ldi.
Tabiiyki, zarrachalar tezlashadigan yo`lning uzunligi kichik bo`lsa, ular katta tezliklarga erishishga ulgurmaydilar. Shuning uchun xalqasimon tezlatgichlar g’oyalari paydo bo`ldi. Bunda magnit maydon zarralarni aylanma harakatda ushlab turadi, elektr maydon esa zarralar energiyasini oshirib turadi. Ushbu tipdagi tezlatgichlar o`tgan asrning o`rtalarida paydo bo`lgan va ularni tsiklotronlar deb ataldi va ushbu tsiklotronlar orqali katta tezliklar olish maqsad qilib qo`yildi.
Tezlatgichlarning energiyasi elektronvol’t (eV) deb nomlanuvchi birliklarda o`lchanadi. elektronvol’t — bu potentsiallar farqi 1 Vol’tga teng bo`lgan maydondan o`tgandagi elektron oladigan energiya miqdoridir. Tezlatgichlar zarralarni million eV gacha tezlatishi mumkin, shuning uchun yordamchi birliklar MeV ishlatiladi. Bunday energiyalarda zarrachalar yorug’lik tezligiga yaqin tezliklarda harakatlana boshlaydilar.
Keyin esa, ushbu zarrachalarning yo`liga nishon – qanaqadir metal yoki gaz qo`yiladi va zarrachala ushbu nishon bilan to`qnashadi. To`qnashish natijasida zarrachaning juda katta kinetik energiyasi ajralib chiqadi va ushbu energiyadan yangi ob`ekt va zarrachalar paydo bo`ladi.
Shu yo`sinda bizga noma`lum bo`lgan bir qator zarrachalar aniqlangan Aslida u erda qanday zarralar paydo bo`lishini aniqlash qiyin, shuning uchun o`zaro ta`sir natijasida paydo bo`lgan maxsulotni taxlil etish darkor.
Zarrachalarni o`rganish ularni qandaydir yo`l bilan qayd etish orqali amalga oshiriladi. Zarrachalarni qayd etuvchi moslama detektor deb ataladi. Dastavval detektorlar vazifasini zarrachalar o`zlarining izlarini qoldirgan fotoplenkalar va fotoemul’siyalar, keyinchalik esa ichiga magnit maydon joylashtirilgan gaz kameralari bajarishgan. Hozirda esa biz to`la-to`kis komp’yuter registratsiyasiga o`tganmiz.
Hozirgi zamon detektorlari judayam ulkan inshootdir. Masalan, katta adron kollayderida ishlatiladigan detektor to`rt qavatli binodan iborat va ushbu detektorda xamma narsa: zarrachaning impul’si, uchib ketish burchagi, zaryadi va boshqa xarakteristikalari qayd qilinadi. Shuningdek engil zarrachalar – leptonlarni va adronlarni qayd etuvchi maxsus detektorlar mavjud.
Shuni ta`kidlash joizki, zamonaviy tezlatgichlar ikki turga ajratilgan: elektron va proton tezlatgichlari. Bu ikki zarrachalarning yashash vaqti juda katta va ularni katta tezliklargacha tezlashtirish osonroq.
Davr o`tishi bilan tezlatgichlarning xalqalari radiuslari oshib bormoqda. Agar Dubnadagi tezlatgich radiusi 20 metr bo`lgan bo`lsa, Serpuxovdagi tezlatgich esa 200 metr atrofida bo`lgan. Jenevadagi elektron va proton tezlatgichlarining radiuslari 27 kilometrga teng. Tezlatgichlar gigant inshootlarga aylanib bormoqda. Bundan tashqari qo`zg’almas nishonning o`rniga ikkinchi tezlashgan zarrachani ishlatish g’oyasi paydo bo`ldi. Bunda biz ikkita tezlashgan zarrachalar dastasining to`qnashishi natijasida turli yangi zarralar hosil bo`lishini qayd etamiz. Bunday qurilmalarni inglizcha collide – to`qnashish so`zidan kollayderlar deb ataladi. Masaalan Jenevadagi katta adron kollayderida ikkita proton dastalar o`zaro to`qnashadi: protonlar xalqalarning qarama-qarshi yo`nalishlarila tezlashadilar va xalqalarning kesishish nuqtasida to`qnashadilar.
Adron kollayderlari uchun hozirgi paytda eng kattasi bu katta adron kollayderidir. Bunda protonlar 7 trillion eV energiyagacha tezlashadilar. Bu xozirgi paytda erishilgan eng katta energiyadir va ushbu energiya yordamida katta massali zarrachalar xosil qilish mumkin. Misol tariqasida ushbu kollayderda qayd etilgan Xiggs bozonini keltirish mumkin.
Xiggs bozoni qayd etilgan va uning massasi 125,09 ± 0,21 GeV ga teng
7 TeV energiyada proton to`qnashuvlarining asosiy statistik xarakteristikalari o`rganilgan – paydo bo`lgan adronlarning soni, ularning tezliklari bo`yicha taqsimoti, mezonlarning boze-eynshteyn korrelyatsiyalari va x.k.
proton va antiprotonlar orasida asimmetriyaning mavjud emasligi ko`rsatilgan.
Ushbu tadqiqotlar natijasida moddaning xosil bo`lgan xolati “Katta portlash”dan 10 mikrosekunddan keyin paydo bo`lgani aniqlandi.
| 