Tаkrorlаsh uchun sаvollаr:
Individgа tа’rif bering.
Individuаllik nimа?
Shаxsning individuаlligini belgilovchi xususiyatlаrni sаnаng.
Shaxs shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchu omillarni ayting.
3-mavzu. Klassik psixoanaliz va uning modifikatsiyalari
Reja:
1.
Psixoanaliz nazariyasi psixik voqelikni ilmiy bilish shakli sifatida.
2.
K.Yungning analitik psixologiyasi. Psixika tuzilmasi.
3.
Individuatsiya va uning bosqichlari.
4.
Shaxs
tipologiyasiga
yondashuvlar.
A.Adlerning
Individual
psixologiyasi.
5.
Psixologik mexanizmlar va ularni diagnostika metodlari.
Tayanch tushunchalar: klassik psixoanaliz, psixoanaliz nazariyasi, psixika
tuzilmasi, shaxs tipologiyasi, psixologik mexanizmlar.
Z.Freydning psixoanalitik nazariyasi.
Z.Freyd g‘arb madaniyatiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Freydning klinik
psixologiya va psixiatriyadagi ilmiy qarashlarini alohida o‘ringa ega. Z.Freyd
nimani o‘rgandi? U she’riyat, pyesa va falsafaga juda qiziqishi bo‘lganligi
sababli, o‘z tadqiqotlari uchun vaqtni bekorga sarflamadi. U tibbiyot yo‘nalishida
tahsil olgandan so‘ngra xususiy amaliyot bilan shug‘ullandi. U amaliyotda
nevrologik sababga ega bo‘lmagan ruhiy o‘zgarishga ega bo‘lgan patsiyentlarga
duch keldi. Masalan, baquvvat bo‘lsa-da, patsiyent qo‘ldagi sezgilarni
yo‘qolishining sababini Z.Freyd insonning aqliga bog‘liqligini aniqladi. Bunday
holatda patsiyentni davolash yo‘li uning o‘z-o‘ziga munosabatini o‘zgartirishda
degan xulosaga keldi.
Freydning kuzatishlari qator nevrologik buzilishlarning psixologik sabablari
23
mavjudligi to‘g‘risidagi xulosaga olib keldi. Bu orqali Freyd ongsizlikni kashf
qildi. Uning fikricha, ko‘zi ojizlik yoki karlik, beixtiyor ko‘rmaslik va
eshitmaslik xohishi insonga keskin xavotirlikni uyg‘otar ekan. Freyd gipnoz
ongsizlikka yo‘l deydi va patsiyentlarni davolashda undan foydalandi. Freyd
patsiyentlari gipnoz tufayli o‘zlarining anglab bo‘lmas qobiliyatlarini ochdilar.
So‘ngra u patsiyentlar o‘zlarini ruhiy yengillashishlariga imkon beruvchi erkin
assotsiatsiya usulini olib kirdi. Ushbu usulga ko‘ra pasiyent o‘zining dardlarini
bayon etadi. Bu esa patsiyentlarga ruhiy yengillik olib keldi. Freyd ruhiy
buzilishlarning zamini, bugungi bezovtalanishlarning sababi pasiyentlarning
o‘tmishi bilan bog‘liq, bolalikdagi tuyg‘ulariga borib bog‘lanishini ta’kidladi.
Kasalliklarning ongsizlik sabablariga tayangan shaxs nazariyasini psixoanaliz
davolash metodi bilan bog‘ladi. Freyd nazariyasining umumiy ko‘rinishi quyidagi
1-rasmda keltirilgan:
Id, Ego va super Ego ( Id (U), Ego (Men), Super-Ego (Super-Men)
Freyd topografik modeldan foydalanib, psixik hayotni uch darajasini ajratdi:
• Ong
• Ongoldi
• Ongsizlik
1-rasm.
Ong darajasi
Ong darajasi aniq damdagi insonning ma’lumotlarini sezgi va
kechinmalaridan tashkil topadi. Ong miyada saqlanuvchi ma’lum kam foizli
axborotlarni qamrab oladi. So‘ngra ma’lumotlar ong oldi yoki ongsizlik sohada
24
yuklanadi.
Ongsizlik sohasi
• Inson psixikasining eng chuqur va ahamiyatli qatlami ongsizlikdir. Bu
ongga qanchalik bosim o‘tkazuvchi emotsiya va xotiralar orqali instinktiv
qo‘zg‘alishlarini saqlovchi, ammo ushbu anglashilmagan materiallar ko‘pincha
insonning kundalik faoliyatini belgilaydi.
• Ongoldi soha, ba’zan xotiraga kirish mumkin bo‘lgan, o‘zida barcha
tajribani kiritadi, ayni damda anglanilmagan, ammo tasodifiy yoki minimal kuch
sarflash natijasida ongga tez qaytishi mumkinligi.
• U- psixikaning ongsizlik qismi bo‘lib, biologik instinktli mayllardan iborat:
agressiya va jinsiy. U jinsiy mayl - libido bilan to‘yingan. Insonda yashirin
energetik tizim bo‘lib, bu quvvat har bir kishida miqdori - doimiy o‘lchamga ega.
Ongsiz va irrasional bo‘ladi. U qoniqish, ya’ni so‘ngida baxt, eng asosi inson
hayotidagi asosiy maqsad tamoyiliga bo‘ysunadi.
• men ikkinchi tamoyil-gomeostaz- ichki muvozanatni saqlash tendensiyasi.
Men (Ego)-ong –doimiy ravishda U bilan nizoda bo‘ladi, jinsiy mayllar ta’sirida
bo‘ladi. U jamiyat ta’siri ostida shakllanadi. Menga uchta kuch ta’sir ko‘rsatadi:
U, Super Men va insonga o‘z talablarini qo‘yuvchi jamiyat. MEN ular o‘rtasidagi
uyg‘unlikni ta’minlashga harakat qiladi, qoniqish emas, balki reallik tamoyiliga
bo‘ysunadi.
• Super men axloqiy standartlarni tashuvchi, shaxsning bu qismi tanqid,
senzura, vijdon roli bajaradi. Agar Men U ga mos harakatni amalga oshirsa yoki
unga mos qaror qabul qilsa, Super Men unga qarshi chiqadi. Natijada aybdorlik,
uyat, vidjon ta’nalari ko‘rinishidagi jazoni boshdan kechiradi.
Psixoanaliz atamasi
Shaxs nazariyasi va psixopatologiyasi;
Shaxsdagi buzilishlarning davolash metodi;
Insonning anglashilmagan fikr va tuy-g‘ularini o‘rganish metodi.
Shaxs strukturasi
Psixologiyada shaxsning himoya mexanizmlari to‘g‘risidagi qarashlarning
tub ildizi Z.Freydning shaxs nazariyasi borasidagi izlanishlariga borib taqaladi.
Freydning psixodinamik konsepsiyasiga ko‘ra shaxs tuzilmasi va himoya
mexanizmlari ma’lum tizimlashtirilgan. Z.Freyd bo‘yicha shaxs tuzilmasi uchta
tarkibiy komponentlardan iborat:
“Id” sohasi - bu shaxsning instinktli jihati bo‘lib, unda shaxsning eng kuchli
instinktlari o‘rin olgan. Ular shaxs xulq-atvorini to‘g‘ri va chet yo‘llar bilan
aniqlash va namoyon bo‘lishini ifodalaydi. “Id” sohasi vazifalarini qoniqish
tamoyiliga asosan bajaradi.
Z.Freyd psixoanalitik nazariyasida qayd etishicha, psixik jarayonlar qoniqish
25
tamoyiliga ko‘ra avtomatik tarzda boshqarilar ekan. Hech qondirilmaganlik ichki
ruhiy zo‘riqishni keltirib chiqaradi. O‘z navbatida, u psixik faollikni vujudga
kelishiga olib keladi. Bu faollik zo‘riqishni va qoniqmaganlikni susayishiga yoki
qoniqishga olib keladi.
Hayot va o‘lim instiktlari. Freydning psixodinamik nazariyasida ikkita
asosiy instinktlarga ajratiladi: hayot instinkti (libido, eros) sifatida jinsiy instinkt;
vayrongarchilik, buzg‘unchilik sifatida e’tirof etiluvchi o‘lim instinktlari
(mortido, tanatos). Inson xulq-atvorining bu shakli shaxsning destruktiv instinkti
sifatida namoyon bo‘lib, agressiyani ham instinkt natijasi deb baholaydi. Ularning
hayotiy zarurat sifatida namoyon bo‘lishini to‘sib qo‘yish shaxsda jiddiy salbiy
oqibatlarga olib kelishi kuzatiladi. Bu esa nevrozning asosi hisoblanadi.
Asarlarining birida Freyd motido instinkti haqida to‘xtalgan bo‘lib, unda shaxs
o‘zini o‘zi saqlash uchun (yo‘q qilmaslik) o‘zga kishini yoki o‘zgalarni
yo‘qotishga intiladi. Freyd uchun eng hal etuvchi jihat, bu inson xulq – atvorida
jamiyat rivojlanishidagi qonunlarini emas, irrasional psixik kuchlarning namoyon
bo‘lishini hisobga olgan, unda intellekt voqelikni faol aks ettiruvchchi vosita
emas, balkli bu kuchlarni maskirovka qiluvchisi hisoblanadi. Individ bilan
ijtimoiy muhit abadiy va yashirin kurashda bo‘ladi. Uning psixoanalitik
qarashlarida kuchaytiruvchi holatda instinktdan intellekt kuchliroq.
“Ego” sohasi-bu shaxsning ongli tomonini ifodalovchi rasional qismidir.
“Ego” doimiy ravishda “Id” sohasi bilan o‘zaro ta’sirlashuvda bo‘ladi, ikki
asosiy instinktlar Men tomonidan tanlanadigan mexanizm hali aniq ta’biri mavjud
emas.
Siqib chiqarish jinsiy xohishlar bilan kurashishda foydalaniladi.
“Men” va “U” ning titib ko’rish va “Ustun menning” shakllanishiga qadar
bir necha himoya mexanizmidan foydalaniladi.
Barcha himoya mexanizmlarining maqsadi “Men”ga yordam berishdan
iborat. Shu sababli ham u uchta asosiy bezovtalanishga yo‘naltirilgan, ya’ni
Menni zararlashi mumkin bo‘lgan nevrotik, axloqiy, va real.
Biroq Men ichdan chiqadigan norozilikdan himoyalanib qolmasdan, ilk
davrlarda Men xavfli instinktiv stimullar bilan tanishadi, shuningdek, u
norozilikni boshdan kechiradi.
Agar tashqi qoniqish yoki manfaatning asosiy manbai tashqi obyekt bo‘lgan
holda unda shunchalik yuqori norozilikni kechirishga sabab bo‘lib qoladi.
Yosh bolaning Meni ko‘proq qoniqish prinsipi bilan yashaydi. U tashqaridan
bo‘ladigan norozilikni hali ko‘p kechirmaydi.
Shaxsning rivojlanishi. Z.Freyd pasiyentlarining hayotini kuzatish asosida
shaxs shakllanishini dastlab besh yilda amalga oshishini xulosaladi. Bolalar shaxs
sifatida shakllanishida qator psixojinsiy davrlarni boshdan kechirishini va bu
26
bosqichlar alohida quvvat manbai erogen zonalarning o‘rniga bog‘liq deb
ko‘rsatdi. Freyd ishonch bilan o‘g‘il bolalarning fallik bosqichdagi genetik ta’sir
tufayli onasiga nisbatan otasini rashk qilishini qayd etdi. Buning sababini grek
afsonasi “Shox Edip” afsonasiga tayanib, “Edip kompleksi” orqali tushuntirdi.
Edip o‘zi bilmagan holda otasini o‘ldirib, Onasiga uylanadi.
Freyd psixojinsiy rivojlanish bosqichlarini 5 davrini keltirib o‘tadi. U
quyidagi 1-jadvalda o‘z aksini topgan:
1-jadval
| 