Ekstraretseptorlar – tashqi muhitdan keluvchi ta’sirotlarni qabulqiladi;
2
. Intraretseptorlar – ichki a’zolardan keluvchi impulslarni qabul qiladi;
3.
Proprioreseptorlar – mushak, uning paylari, bo‘g‘imlar va suyaklardan keluvchi
impulslarni qabul qiladi.
Sezgi azolari orqali qilinadigan idrok murakab jarayon ekanligini
tasniflaydigan bo’lsak, misol tariqasida [1] qovunning idrok qilinish jarayonini
kiritib o’tsak. Har bir idrok tarkibiga ayni vaqtda bir necha sezgi kiradi. Masalan,
qovunni idrok qilishda quyidagi sezgilar ishtirok etadi, qovunning shakli va
rangini aks ettiruvchi ko’rish sezgisi, hidini aks ettiruvchi hid sezgisi,
mazasini aks ettiruvchi ta’m bilish sezgisi va boshqalar. Mazkur misolda idrokda
sezgi a’zolarimizning bir nechtasi birgalikda ishtirok etishi anglanadi. Idrokning nerv
fiziologik asosi deganimizda albatta bosh miya katta yarim sharlaridagi jarayonlarni
keltirib o’tamiz ya’ni [1] idrokning nerv fiziologik asosidagi quyidagicha yondoshuvlar
bor. “Idrok ham sezgi kabi reflektor jarayon hisoblanadi.
I.P.Pavlov
bo’yicha idrokning negizini tevarak-atrofimizdagi narsa va hodisalar
reseptorlarga ta’sir etishi natijasida bosh miyaning katta yarim sharlari qobig’ida hosil
bo’ladigan shartli reflekslarning muvaqqat nerv bog’lanishlari tashkil etadi. Tashqi
olamdagi narsalar va hodisalar kompleks qo’zg’atuvchi sifatida xizmat qiladi.
Analizatorlarning qobiq bo’linmalar o’zagida ana shu kompleks qo’zg’atuvchilarning
murakkab tahlili va sintezi amalga oshiriladi. Idrok sezgilarga qaraganda miyaning ancha
yuksak darajadagi tahlil qilish, umumlashtirish faoliyati hisoblanadi”. Insoning Markaziy
Nerv Sistemasida ya’ni oliy nerv faoliyatiga javob beruvchi qism bosh miya katta
yarim sharlarining po’stlog’i kulrang moddadan tashkil topgan bo’lib, unda idrok qilish
ongli ravishda yaqqol namoyon bo’lishi uchun xizmat qiladigan sezgi retseptorlarning
markazlari yoyilgan holda joylashgan. Barcha retseptorlarning markazlari bosh miya
po’stlog’ining kulrang moddasida joylashgan va ushbu kulrang modda esa bosh miya
yarim sharlarining po’stlog’i ya’ni qobig’i vazifasini bajaradi. Bosh miya po’stlog’ida
o’n to’rt milyard(14-mlrd) asab xujayralari ya’ni neyronlar joylashgan va ushbu
neyronlar inson organizmdagi sezgi a`zolarining faoliyatida ongga axborotlarni uzatib
uni yaxlitligicha idrok qililshni, tushunib olishni ta’minab berishda muhum axamiyat
kasb etadi. Taqdim etilgan ma’lumotlardan idrok haqida yetarli darajada tushuncha olish
mumkin. Endi esa idrokning patologiyalarini (buzulish)larini ko’rib o’tadigan bo’lsak.
[4] Darslikda idrokning patologiyasi ya’ni buzulishi haqida to’liq ma’lumot berib o’tilgan
bo’lib, eng avvalo idrokning buzulishini sezgi retseptorlaridan boshlab tushuntiriladi.
Teri sezgisining buzulishlari: “Sezgi buzilishlari xilma-xil bo‘ladi. Sezgi
analizatorlarining periferik qismidan tortib, to po‘stloqdagi markaziy qismigacha
- 219 -
bo’lgan har qanday sohasining zararlanishi sezgi buzilishi bilan kechadi. Teri
sezuvchanligining har xil o‘zgarishlari asab kasalliklarida juda ko‘p kuzatiladi. Teri
sezuvchanligining (og‘riq, harorat va taktil) pasayishiga
