OVQATLANISH GIGIENASI
Ovqatlanish organizmning normal yashashi va ish bajarishi uchun zarur fiziologik xususiyat. Yoshlar uchun esa ular organizmning normal o`sishi va rivojlanishi uchun ham zarur. Ovqatlanish organizmda uzluksiz davom etadigan moddalar va energiya almashinuvining fiziologik asosidir. Moddalar va energiya almashinuvi esa tiriklikning asosiy xususiyatidir. Ovqat uzluksiz iste`mol qilinmasa va moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`lgan tashlandiq moddalar tashqariga chiqarib turilmasa tirik organizmning hayot kechirishi, o`sishi va rivojlanishi mumkin emas.
Ovqatlanish organizmda 2 ta muhim fiziologik vazifani bajaradi:
- birinchidan, oziq moddalar energiya manbai bo`lib, yani organizmda moddalar almashinuvi natijasida parchalanib o`zidan energiya ajratadi. Bu energiya esa hujayra, to`qima, organlarning yashashi, harakatlanishi va ish bajarishi uchun sarflanadi.
- ikkinchidan, oziq moddalar hujayralar tarkibiy qismini yangilab turishi, ko`payishi, o`sishi va rivojlanishi uchun sarflanadi.
Ovqatning kundalik normasi yoshlarning yoshiga, sog`lig`iga, jismoniy taraqqiyotiga, bajaradigan mehnatiga va iqlim sharoitiga qarab o`zgaradi.
Organizmning hamma hujayra, to`qima va organlari normal o`sishi, yashashi, o`z funktsiyasini bajarishi uchun ma`lum miqdorda kaloriya talab qiladi. Bu energiya ovqat tarkibidagi oqsil, yog` va uglevodlarning organizmda kislorod bilan oksidlanib, parchalanishi natijasida hosil bo`ladi.
1gr. oqsil oksidlanganda 2l kislorod sarflanib 4,1Kk. issiqlik ajraladi.
1gr. yog` oksidlanganda 2l kislorod sarflanib 9,3Kk. issiqlik ajraladi.
1gr. uglevod oksidlanganda 0,8l kislorod sarflanib 4,1Kk. issiqlik ajraladi.
Ertalab qimirlamasdan tinch yotgan holda tashqi muhit temperaturasi 200-220 S bo`lganda organizmning normal hayotini ta`minlash uchun zarur bo`lgan hujayra, to`qima va organlarning normal ishlashi uchun katta kishining har bir kg vazniga 1 soatda 1 Kk issiqlik energiyasi kerak bo`ladi. 70 kg vaznli inson uchun bir sutkada normal hayotini saqlab turish uchun 1680 Kk energiya sarflanadi. Shunga organizmning asosiy moddalar almashinuvi deyiladi.
Kishi ish bajarganda asosiy moddalar almashinuviga sarflanadigan energiyadan tashqari ishning og`ir yengilligiga qarab yana ma`lum miqdorda qo`shimcha energiya sarflanadi. Ish bajarganda sarflangan energiya miqdorining hammasiga (asosiy va qo`shimcha) umumiy moddalar almashinuvi deyiladi. Masalan kishi o`rtacha tezlik bilan yurganida asosiy moddalar almashinuviga nisbatan 2 marta, yugurganda 4 marta ko`proq energiya talab qilinadi. Shuning uchun kundalik ovqatning kaloriyasi, ya`ni uning tarkibidagi oqsil, yog`, uglevodlarning miqdori avvalo o`quvchilarning bajaradigan mehnatiga qarab o`zgaradi. Aqliy mehnatda kamroq, jismoniy tarbiya, mehnat darsi, sport mashg`ulotlari, tajriba uchastkasida, qishloq xo`jalik ishlarida esa ko`payishi kerak. Havoning issiq fasliga nisbatan sovuq faslida moddalar almashinuvi kuchayadi, shuning uchun kundalik ovqat kaloriyasi ham ko`proq talab etiladi.
Maktab yoshidagi bolalar va o`smirlar uchun kundalik ovqat tarkibidagi oqsil, yog` va uglevodlarning o`rtacha miqdori quyidagicha bo`lishi mumkin.
Bolalar va o`smirlarning oqsil, yog` va uglevodlar miqdoriga
bo`lgan sutkalik ehtiyoji
№
|
Oziq moddalar (gramm hisobida)
|
Bolalar yoshi
|
7-10
|
11-14
|
15-18
|
1
| Oqsil |
78
|
98
|
119
|
2
|
Yog`
|
81
|
86
|
99
|
3
|
Uglevodlar
|
297
|
424
|
471
|
4
|
Sutkalik umumiy kaloriya (kkal.)
|
2291
|
2940
|
3340
|
Bolalar va o`smirlar ovqatining sutkalik
kaloriyasi
|
