Davriy sistemaning XI-guruh elementlari va uning birikmalari
sanoatdagi ahamiyati
Reja:
1. Davriy sistemaning lV B guruh elementlari
2. IV guruh elementlari birikmalari
3.
Sanoatdagi ahamiyati
1. Davriy sistеmaning XI guruh elеmеntlari. d-elementlar har qaysi katta
davrda s- va p- elementlar orasidagi o’nta katakni ishg’ol qiladi.
Bu elementlarning umumiy soni 33 ta bo’lib, to’rtinchi,
beshinchi, oltinchi
davrlarda o’ntadan va ettinchi davrda uchtadir. Qo’shimcha gruppacha elementlari
oraliq,
elementlar deb ham yuritiladi.
d-elementlarda bir elementdan ikkinchisiga o’tilganda atomlarning sirtqi qavatdan
bitta ichkari qavatiga ortib boruvchi bitta elektron joylasha boradi.
Bu elementlarning
kimyoviy xossalari sirtqi va undan bitta ichkarigi qavatlarga joylashgan elektronlar soniga
bog’liq bo’ladi. d- elementlarning o’ziga xos xususiyatlari metallar atomlarining
elektron tuzilishiga - sirtqi elektron qavatda ko’pincha ikkita s- elektroni (ba’zan, bitta s-
elektron) bo’lishi bilan tavsiflanadi. Bu elementlar atomlarining ionlanish energiya mikdori
kamligi sababli sirtki elektronlar yadro bilan nisbatan bo’shroq bog’langandir. SHunga
ko’ra, oraliq elementlar xosil qilgan birikmalarida musbat oksidlanganlik namoyon qiladi,
bu ularning asosiy gruppacha metallari kabi metallik xususiyatlariga ega bo’lishini taqozo
qiladi. Ammo asosiy va qo’shimcha gruppacha metallari orasida ma’lum farqlar ham
mavjud. Oraliq element atomlarining sirtqidan oldingi elektron qavatlarida elektronlar
bilan to’lmagan d- sathcha mavjud bo’ladi. Oraliq elementlar atomlari kimyoviy bog’lanish
xosil qilganda faqat tashqi elektronlar emas, balki e- elektronlari ham ishtirok etadi. SHu
sababli oraliq elementlar uchun asosiy gruppacha metallariga qaraganda o’zgaruvchan
valentli bo’ladi. Buning natijasida oraliq elementlarda barqaror kompleks birikmalar hosil
qilishga moyillik ko’proq seziladi.
Xar bir davrda asosiy gruppacha elementlari, ya’ni s- va p- elementlarida ularning tartib
belgisi orta borgan sari atomlar tashqi elektron qavatida elektronlar soni ko’paya boradi,
bu tipik metallardan metallmaslarga o’tishga olib keladi. Oraliq elementlarda esa tartib
sonining ortishi bilan tashqi elektron o’avatlarining tuzilishi deyarli o’zgarmaydi,
shuning uchun elementlar xossalari ham asosiy gruppacha elementlariga qaraganda juda
sekinlik bilan o’zgaradi. Skandiy, titan, vanadiy, xrom va marganetsda yuqori oksidlanish
darajasi guruh tartib soniga teng bo’lsa, temirniki olti, kobalt bilan nikelniki uch, mis va
ruxniki ikki bo’ladi. SHunga qarab moddalar barqarorligi ham
o’zgaradi. TiO va VO oksidlaridan titan bilan vanadiyning oksidlanganlik darajasi + 2
bo’lib, kuchli qaytaruvchi hisoblanadi. Lekin ularga o’xshash mis va rux oksidlari
qaytarish xususiyatiga ega emas.
2. XI guruh elementlari. Mis, kumush, oltin. Ularning tabiatda uchrashi, olinishi,
fizik va
kimyoviy xossalari, birikmalari. O‘zbеkistonda mis, oltin, kumush va ular
birikmalarini ishlab chiqarish . Mis, kumush, oltin, ularning qotishmalari va
birikmalarning amaliy ahamiyati.
Cu-1,28A
o
Ag-1,44 A
o
Au-1,44 A
o
Er po’stlog’ini Cu-0,01%, Ag-4
.
10
-6
Au-5
.
10
-7
% ni tashkil etadi.
Mis yaltirog‘i - Cu
2
S, Mis kolchedani - CuS
.
FeS,
malaxit - CuCO
3
.
Cu(OH)
2
kuprit - CuO
2
, argentit – Ag
2
S , xlorargerit – AgCl lar xolida uchraydi.
Misni 2 ta tabiiy izatopi bor
Сu
64
- 69%,
Cu
65
- 31%, uning yana 9 ta radiaktiv
izatopi olingan. O‘zbekiston (olmaliq, Sari CHeku, oltin topgan (qo‘rg‘oshin koni)
va boshqa joylarda) uchraydi.
Kumishning 2 ta tabiiy, 25 ta sun’iy izatopi bor. O‘zbekiston (Oltin topgan
qo‘rg‘oshin koni) da uchraydi.
Oltinning 1 ta tabiiy, 22 ta radioktiv izotopi olingan. Kalaverit - AuTe
2
4Ag+8KCN+2H
2
O+O
2
= 4K[Ag(CN)
2
] + 4KOH
2K[Ag(CN)
2
] + Zn = K
2
[Ag(CN)
4
] + 2Ag
2AgNO
3
+ 2NaOH = 2NaNO
3
+ Ag
2
O + H
2
O
4Au+8NaCN+O
2
+2H
2
O=4Na[Au(CN)
2
]+4NaOH
2Na[Au(CN)
2
]+Zn = Na[Zu(CN)
4
]+2Au
AuCl
3
= AuCl + CI
2
Mis gruppachasi elementlariga Cu—mis, Ag—kumush, Au— oltin kiradi. Bu gruppacha
elementlari atomlarining
tashqi elektron qavatida s
1
-elektronlar mavjud bo’lishiga
qaramasdan d- elementlar oilasiga kiradi. Chunki bu elementlarning valent elektronlari
faqatgina
s- elektronlar emas, balki d- elektronlari hamdir. SHuning uchun bu
elementlarning oksidlanish darajasi fakat +1 emas, masalan, misniki +1, +2, oltinniki +3,
kumushniki esa +1 ga teng barqaror birikmalar. +1 valentli
kumush birikmalarining
