Ekzistensializm. XX əsrin əvvələrində meydana gəlmişdir. Ekzistensializm latın sözü olub “mövcud olmaq” mənasını verir. Onun başlıca nümayəndələri M.Xadegger, K.Yaspers (Almaniya), Q.Marsel, P.Sartr, A.Kamyudur (Fransa) olmuşdur. “Ekzistensializmin başlanğıc prinsipi belə bir müddəadan ibarətdir ki, mövcudluq (ekzistensiya) mahiyyətdən qabaq gəlir” (21, səh.437).
Ekzistensializm- fərdiyyətçiliyi qabarıq şəkildə əks etdirən fəlsəfədir. Bəzi ədəbiyyatlarda ekzistensializm, “azadlıq fəlsəfi” adlandırılmışdır (21, səh.440).
Göstərildiyi kimi bu nəzəriyyənin mahiyyətini sırf fərdiyyətçilik təşkil edir. Cərəyanın mahiyyətini tərbiyə prosesinə tətbiq etdikdə kolllektiv vasitəsilə, kollektiv daxilində şagirdləri tərbiyə etməkdən imtina etmək deməkdir. Bu isə o deməkdir ki, şagirdin və ya uşağın inkişafı üçün heç bir proqram lazım deyildir. Ekzistensializm nəzəriyyəsinə görə uşaqların tərbiyəsində emosional və hissi tərbiyəyə üstünlük verilməlidir. Gənc nəslin tərbiyəsi ilə əlaqədar ekzistensializm nəzəriyyəsi azad, sərbəst tərbiyəyə üstünlük verir. Nəzəriyyədən çıxan nəticələri yeni təlim texnologiyaları əsasında tədris edilən dərslərə tətbiq etdikdə belə nəticə çıxarmaq olar: kooperativ təlim zamanı şagirdləri formalaşdıran, inkişaf etdirən qrup daxili ünsiyyətə, münasibətlərə diqqət yetirməli, onlar xüsusi normalarla (qaydalarla) tənzimlənməlidirlər. Digər tərəfdən, hər bir şagirdin özünün “mən”ini tanıması üçün humanist və demokratik prinsiplərə cavab verən mühitin yaradılması vacibdir. Belə mühit özü şagirdi tərbiyə edir, özündə olan müsbət və mənfi xüsusiyyətləri görməyə imkan verir. Şagird heç bir təzyiq, pedaqoji tələb olmadan özündə olan mənfilikləri aradan qaldırmağa səy edir, bu prosesə pedaqoji ədəbiyyatda özünü tərbiyə və ya özünü dəyərləndirmə deyilir. Müasir zamanda bunu ekzistensializm nəzəriyyəsindən irəli gələn azad tərbiyə kimi qiymətləndirmək olar.
Tomizm. Dini fəlsəfi cərəyandır. Əsası XIII əsrdə, əslən italyan olan Foma Akvinski tərəfindən qoyulmuşdur. Foma sxolastik (ehkam xarakterli) təlimin tərəfdarı idi. Fomaya görə “insan biliyi zəkaya əks olan biliyə deyilir”,” ilahi” bilik - zəka fövqündə duran biliyə tabedir. Foma yazırdı: “Xristian ilahiyyatı etiqad nurundan, fəlsəfə isə (elm) təbii zəka nurundan doğur. Fəlsəfi həqiqətlər etiqad həqiqətlərinə zidd ola bilməz” (21, səh. 443).
Orta əsrlərdə meydana gələn, yeni tomizm kimi mahiyyət daşıyan Neotomizm Fomanın ideyalarını inkişaf və müasirləşdirərək göstərir: “Etiqadla zəka, ilahiyyatla fəlsəfə, fəlsəfə (dini fəlsəfə) ilə elm arasındakı münasibətlər belədir”. Neotomizm cəmiyyəti bəzi ziddiyyətli halların aradan qaldırılmasında dünya görüşü kimi formalaşmağa başladı.
Neotomizm fəlsəfi cərəyanın ideyalarından pedaqogikada, xüsusi ilə onun tərbiyə nəzəriyyəsi bölməsində istifadə etməklə bəzi problemləri müəyyən dərəcədə həll etmək mümkündür.
Məsələn, müasir zamanda bədbinliyə qapılan, cinayətə əl atan gənclərin sayı artmaqdadır. Onların arasında məktəblilər də vardır. Neotomizm cərəyanının tərəfdarları bunun səbəbini sosial münasibətlərdə, ictimai inkişaf qanunlarında yox, dinin təsirinin azlığında, allaha inamın yoxluğunda görürdülər. Onlar qeyd edirlər ki, belə şəxslərin ürəyində allah xofu yoxdur. Belə adamlardan hansı formada olmasından asılı olmayaraq yaşayış normalarına zidd hərəkət gözləmək olar. Belə halların təsirini azaltmaq üçün tədris müəssisələrində ilahiyyat dərsləri tədris edilməli, islam dinindən irəli gələn tərbiyə və davranış normalarına ciddi fikir verilməlidir.
Müasir pedaqoji ədəbiyyatlarda göstərildiyi kimi yeni təlim texnologiyaları əsasında keçilən dərslərin qarşısında şagirdlərin üç istiqamətdə formalaşdırılması qoyulmuşdur:
-
pedaqoji ,
-
psixoloji ,
-
sosioloji.
Sosioloji istiqamətdə formalaşdırmağa əxlaq, əmək, elm, incəsənət, din və s. ilə əlaqədar bilik və bacarıqların verilməsi daxildir (19,səh.3-4).
Neotomizm uşaqların əxlaqi cəhətdən formalaşdırılması zamanı dinin təsirinin gücləndirilməsini vacib bilir. Qeyd etmək lazımdır ki, səma kitabı olan “Qurani-Kərim” insanların əxlaqi-mənəvi cəhətdən formalaşdırılmalarında əvəzsiz rola malik əxlaq kodeksidir. Ona görə də təlim prosesində, əxlaqi–etik söhbətlər zamanı göstərilən müqəddəs kitabdan istifadə etmək lazımdır.
|
