3-guruh. Optik izomeriya.
Optik izomeriyani Shu tarzda tasvirlash mumkin: o‘quvchi chiqib ko‘zgu
aksini olish uchun oq qo‘lqop kiyib, kaftlarini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi.
Muammoli savol: "Bir-birining ko‘zgu tasviri bo‘lgan izomer moddalar
mavjud bo‘lishi mumkinmi?"
Savolga javob berish uchun laboratoriya ishini bajarish taklif etiladi:
“Optik izomerlar tuzish”
1) har xil rangdagi beshta shardan metan molekulasini yasang, unutmang, u
tetraedr shakliga ega.
2) yana boshqa modelini yaratish.
3) yangi modeldagi har qanday ikkita sharni almashtirish
4) ushbu ikkita modelni taqqoslang va ularning turli xil moddalar yoki bir xil
moddalar ekanligini bilib oling.
Xulosa: optik izomeriya assimetrik uglerod atomi mavjud bo‘lganda mumkin,
ya'ni to‘rt xil atom yoki atom guruhlari bilan bog‘liq bo‘lgan biri.
Hamkorlikda o‘qitishning “Zigzag” yoki “Arra” metodi (E. Aronson,
1978). Mazkur metodda kichik guruhlar 6 - 8 o‘quvchidan tashkil topadi. Dars
davomida o‘rganiladigan mavzu mantiqan tugallangan qism (blok yoki modul)larga
ajratiladi. Har bir qism yuzasidan o‘quvchilar bajarishi lozim bo‘lgan o‘quv
topshiriqlari tuziladi. Har bir o‘quvchilar guruhi mazkur topshiriqlarning bittasini
bajaradi va Shu qism bo‘yicha
“mutaxassis”ga aylanadi. Shuni qayd
etish kerakki, “Arra” metodidan
foydalanilgan darslarda o‘quvchilar
ikki marta guruhlarga ajratiladi:
1. “Mutaxassislar” tayyorlash
guruhi. Ushbu metoddan foydalanib o‘rganiladigan mavzu bo‘yicha o‘quv materiali
to‘rtta qismdan iborat boisa, darsda qatnashayotgan 32 o‘quvchi dars boshlanishidan
oldin 4 xil rangdagi kartochkalar yordamida har biri 8 o‘quvchidan iborat bo‘lgan
to‘rtta “mutaxassislar” guruhiga ajratiladi. Ular o‘zlariga tegishli o‘quv
topshiriqlarini bajaradilar va Shu qism bo‘yicha “mutaxassislar”ga aylanadilar.
2. “Mutaxassislar” uchraShuvi guruhi. Rangli kartochkalar har birining orqa
tomonida 1 dan 8 gacha raqamlar yozilgan bo‘lib, barcha rangli kartochkalardagi
raqamlar yig‘indisi sinfdagi o‘quvchilar soniga teng bo‘ladi.
“Mutaxassislar” uchraShuvi kartochkalarning orqa tomonidagi raqamlar
asosida 8 ta guruh tashkil etilib, bu guruhlar bir xil raqamli 4 xil rangdagi
kartochkalarga ega bo‘lgan o‘quvchilardan iborat bo‘ladi. Shuni qayd etish kerakki,
bu guruhlarda har bir qism (blok yoki modul) “mutaxassisi” bo‘lishi lozim. Mazkur
uchraShuvda “mutaxassis”lar o‘zlari egallagan bilimlarni xuddi “arra” tishlari
ketma-ket kelganidek, navbat bilan avval 1-guruh mutaxassisi, keyin 2-, 3-, 4-guruh
mutaxassislari o‘rtoqlariga tushuntiradi. Ushbu guruhlarda o‘quv materialining 4 ta
qismi mantiqiy ketma-ketlikda qayta ishlab chiqiladi. So‘ngra o‘quv materiali
yuzasidan tuzilgan topshiriqlar yaxlit holga keltirilib, guruhlar o‘rtasida savol-javob,
munozara o‘tkaziladi.
Topshiriqlarni bajarish jarayonida guruhlar ichida vazifalar belgilab olinadi.
Mazkur metodning o‘ziga xos xususiyati o‘quvchilar o‘z sheriklari bilan
hamkorlikda topshiriqni to‘g‘ri bajarishi bilan bir qatorda guruh a’zolarining
faolligi, muloqot madaniyati ham hisobga olinadi.
Kimyo o‘qitishning rivojlantiruvchi funksiyasi o‘qituvchidan ma’lum bir
tizimdagi bilimlarning sodda ko‘rinishini emas, balki oʻquvchilarni fikrlashga,
qo‘yilgan savollarga javob izlashga va topishga hamda allaqachon ma’lum
bo‘lganlar asosida yangi bilimlarni olishga o‘rgatishni o‘z ichiga oladi. Shu
munosabat bilan frantsuz faylasufi M. Montenening so‘zlarini keltirish o‘rinli:
"Yaxshi tashkil etilgan miya yaxshi to‘yingan miyaga qaraganda qimmatroq".
Kimyoga tayyor bilimlar to‘plami sifatida emas, balki insonning o‘ziga xos
intellektual faoliyati sifatida qarash kerak. O‘rganish, aksincha, bilim miqdorini
oddiy uzatish emas, balki qayta kashf etish shaklida bo‘lishi kerak. Kimyo ortiqcha
faktlar uchun emas, balki ularni olish jarayoni uchun juda ko‘p o‘rganilishi kerak,
Shunda kimyo “hech narsa tushunmadim” bo‘lgan rasmiy sxema sifatida emas, balki
tabiatni bilish va o‘zgartirish uchun kuchli vosita sifatida paydo bo‘ladi.
“Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi” mavzusini oʻqitishda guruhlarga
boʻlib, har bir guruhga tadqiqot mavzusi beriladi.
№1 guruh: Kimyogar-konstruktorlar.
Maqsad: Atomlarning molekulalar bilan birikish tartibini ko‘rib chiqing va
ularning tuzilishini aks ettiruvchi formulalarni tuzing.
2-guruh: Tadqiqotchi kimyogarlar
Maqsad: Turli xil molekulyar tuzilishlarning moddalar xossalariga ta'sirini
o‘rganish.
3-guruh: Kimyogar-tahlilchilar
Maqsad: birikmalar molekulalarida atomlarning bir-biriga ta'sirini tahlil
qilish.
4-guruh: Kimyogar-mutaxassislar
Maqsad: Kimyoviy tuzilish nazariyasining fan va insonning amaliy faoliyati
uchun ahamiyatini tahlil qilish.
Har bir guruhning chiqishidan so‘ng o‘qituvchi mikro xulosalar qiladi.
Dars shiori: Biz tadqiq qilamiz, tahlil qilamiz, mashq qilamiz, bashorat
qilamiz!
№1: Kimyogar- konstruktorlar.
Maqsad: Molekulalarda atomlarning tutashish tartibini ko‘rib chiqish,
ularning tuzilishini aks ettiruvchi formulalarni tuzish.
Stol ustidagi jihozlar: A.M.Butlerov portreti, molekulyar modellarni tuzish
uchun atomlar to‘plami.
1- vazifa. Quyidagi moddalarning formulalari berilgan: CH
4
-metan, C
2
H
6
-
etan, C
3
H
8
-propan. Uglerod atomining valentligini aniqlang. Molekulyar
formulalardan qanday ma’lumot olish mumkin.
2- vazifa. Olimlarning kashfiyotlari XIX asrda kimyoning rivojlanishiga katta
ta'sir ko‘rsatdi:
–1853 – ingliz kimyogari K.E.Frenkland valentlik tushunchasini kiritdi.
(Valentlik – bu atomlarning aniq belgilangan miqdordagi boshqa atomlarni
biriktirish qobiliyatidir)
–1857 – nemis kimyogari F.A.Kekule uglerodni to‘rt valentli elementlarga
(-C-) bog‘ladi.
–1858 – Shotlandiyalik kimyogar A. Kuper uglerod atomlari turli zanjirlarda
bir-biri bilan birikishga qodir degan fikrni ilgari surdi. (C-C-C)
Shunga asoslanib metan, etan, propan (qora sharchalar - uglerod atomlari, oq
- vodorod atomlari, tayoqchalar – kimyoviy bog‘lanishlar) molekulalarining
modellarini tuzing. Molekulalarning tuzilishini qog‘ozga tushiring. Har bir modelga
qancha formulalar to‘g‘ri keladi.
3- vazifa. Kimyoviy elementlarning atomlari organik birikmalar
molekulalarida qanday birikadi degan xulosaga keling. Modda molekulasining
tuzilishini qanday aks ettirishingiz mumkin? (Qiyin bo‘lsa, darslikka qarang - 10-
bet).
2: Tadqiqotchi kimyogarlar
Maqsad: Turli xil molekulyar tuzilishlarning moddalar xossalariga ta'sirini
o‘rganish.
Jihozlar: Kimyo darsida xavfsizlik qoidalari:
1. Kislotalar va ishqorlar bilan ishlashda ehtiyot bo‘ling.
2. Reaktivlardan foydalangandan so‘ng darhol shishalarni yoping.
3. Ushbu ishda ko‘zda tutilmagan tajribalarni o‘tkazmang.
1-vazifa. C
4
H
10
–butan moddasining formulasi berilgan. Ushbu formulaga
mos keluvchi ikkita modda mavjud. Birining qaynash nuqtasi -0.50 C va boshqasi
-11.70 C. Ushbu moddalar molekulalarining modellarini tuzing (qora sharlar -
uglerod atomlari, oq – vodorod atomlari, tayoqchalar - kimyoviy bog‘lanishlar).
Molekulalarning tuzilishini qog‘ozga tushiring.
Ushbu moddalar qanday nomlanadi? (Darslik ...-bet)
2-vazifa.
O‘simliklarda fotosintez jarayonida organik moddalar:
C
6
H
12
O
6
formulaga ega bo‘lgan glyukoza va fruktoza hosil bo‘ladi. Moddalarning
namunalarini tekshiring. Fizik xususiyatlarini aytib bering. Tajribani o‘tkazing.
Buning uchun moddalarning 5 ml eritmalarini tayyorlang. Har bir probirkaga 3 ml
mis (II) sulfat va bir xil miqdordagi natriy gidroksid qo‘shing. Probirkalarni spirtli
lampadagi eritmalarda qizdiring. Nina kuzatiladi? Qanday tushuntira olasiz?
3-vazifa. Moddalarning xossalarida turli xil molekulyar tuzilmalar qanday aks
etishini xulosa qiling.
№3: Kimyogar-tahlilchilar
Maqsad: birikmalar molekulalarida atomlarning bir-biriga ta'sirini tahlil
qilish.
1-vazifa. Moddalar beriladi: natriy gidroksid eritmasi, suv, nitrat kislota
eritmasi. Universal indikator bilan tekshiring
Ushbu eritmalardagi muhitni aiqlang va dissotsilanish tenglamalarini tuzing.
Na-O-H
H-O-H
O
2
N-O-H (HNO
3
)
Barcha moddalarda atomlar guruhini –OH ajratish mumkin. Dissotsiatsiya
jarayoni har xil yo‘llar bilan sodir bo‘lishini qanday izohlash mumkin?
2-vazifa. Xlorid kislota va xlorometan eritmalariga kumush nitrat eritmasini
qo‘shing. Nina kuzatiladi? Tushuntiring: Molekulalar tarkibidagi kimyoviy
bog‘lanish turi qanday? Vodorod atomi va uglerod atomi xlor atomiga qanday ta'sir
qiladi?
H
|
H – Cl H – C – H
|
Cl
xlorid-kislota xlorometan
3-vazifa. Atomlar molekulalarda bir-biriga qanday ta'sir qilishi to‘g‘risida
xulosa chiqaring.
№4: Kimyogarlar - mutaxassislar
Maqsad: Kimyoviy tuzilish nazariyasining fan va insonning amaliy faoliyati
uchun ahamiyatini tahlil qilish.
1-vazifa. Matnni o‘qing va reja tuzing.
Kimyoviy tuzilish nazariyasining ahamiyati
A.M.Butlerov nazariyasi atrofdagi olam haqidagi bilimlarning noaniqligi va
ziddiyatlarini tushuntirib berdi va kimyo sohasidagi yutuqlarni ijodiy ravishda
umumlashtirdi. U odamlar uchun zarur bo‘lgan yangi dorivor preparatlar, sintetik
bo‘yoqlar, polimerlar va plastmassalar, portlovchi moddalar va boshqa birikmalarni
olish yo‘nalishlari va mumkin bo‘lgan usullarini ko‘rsatib berdi. Nazariya organik
kimyoning nazariy asosiga aylandi va organik moddalar sintezi va kimyo
sanoatining tez gullashini ta'minladi. O‘zining ahamiyati jihatidan uni
D.I.Mendeleevning davriy tizimi bilan taqqoslash mumkin.
Demak, nazariyaning eng muhim funksiyalari: hodisalarni tushuntirish,
bashorat qilish, umumlashtirish, tizimlashtirish.
Ajoyib ilmiy va ijtimoiy faoliyat A.M.Butlerov va organik kimyogarlar
maktabi uchun ulkan imkoniyat yaratdi.
Shunday qilib, guruh a’zolari bir vaqtda quyidagi ikki topshiriqni bajarishadi:
1. Akademik: o‘quv-bilish faoliyati va ijodiy izlanish orqali o‘quv
topshiriqlaridan ko‘zlangan maqsadga erishish;
2. Ijtimoiy-psixologik: dars davomida yuksak muloqot madaniyatiga ega
bo‘lish.
O‘qituvchi har ikkala topshiriqning yuqori saviyada bajarilishini nazorat
qiladi. O‘quvchilar puxta bilim olishlarining yagona yo‘li o‘z hamkori axborotini
diqqat bilan tinglash ekanligini anglagan holda, mushohada yuritishga, kerakli
ma’lumotlarni daftarga yozishga harakat qiladi. Bu еrda o‘qituvchi faqat
o‘quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etadigan tashkilotchi vazifasini bajaradi.
Dars oxirida o‘qituvchi o‘quvchi larning bilim darajasini test savollari yordamida
aniqlaydi. Har bir o‘quvchining bilimi sifatidagi o‘sish hisobga olinadi.
1986-yili R. Slavin “Arra” metodini qisman o‘zgartirib, “Arra-2” metodini
yaratdi. Mazkur metodga ko‘ra kichik guruh 4 – 5 nafar o‘quvchidan tashkil topadi.
Barcha guruh a’zolari o‘quv materiali yuzasidan tuzilgan yagona topshiriq ustida
ishlaydi. Guruh ichida o‘quvchilar topshiriqlarni qismlarga ajratib, bo‘lib oladilar.
Har bir o‘quvchi o‘ziga tegishli qismini puxta o‘zlashtirib “mutaxassis”ga aylanadi.
Dars oxirida har bir kichik guruhdagi “mutaxassis”lar uchraShuvi Shu guruhning
o‘zida o‘tkaziladi, ya’ni yangi mavzu materiali Shu guruhning o‘zida qayta ishlanib,
yaxlit holatga keltiriladi. O‘quvchilar bilimi test savollari yordamida individual
tarzda o‘tkazilib, nazorat qilinadi va baholanadi. Guruh a’zolarining ballari
jamlanadi, eng yuqori bal to‘plagan guruh g‘olib sanaladi.
| 