Insoniyat demografiyasining ijtimoiy-ekologik xususiyatlari, aholi sonining o'sishi
Yigirmanchi asrning boshlarida sayyoramizning butun aholisi bir yarim milliard odamdan zo'rg'a oshdi. 1930 yilga kelib, u ikki milliardlik chegaradan o'tdi. 2017-yilda biz yetti milliarddan oshiq edik. Ushbu tendentsiya quyidagicha. Rivojlangan mamlakatlarda aholi soni ko'pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarga qaraganda ancha kichik, turmush darajasi va uning davomiyligi yuqoriroqdir. Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasida tug'ilish darajasi juda yuqori. Turmush darajasi juda past. Aholi sonining ko'payishi asosan kambag'al, rivojlanayotgan mamlakatlar hisobiga sodir bo'ladi. Bu muqarrar ravishda ochlikning boshlanishi, Yerning haddan tashqari ko'payishi natijasida insoniyat tsivilizatsiyasining nobud bo'lishi haqidagi xulosalarga olib keladi.
Rasmda siz asrimizning oxiriga kelib dunyo aholisining o'sishining grafik ko'rsatilgan prognozlarini ko'rasiz.
Ba'zi rivojlanayotgan mamlakatlar qonunchilik darajasida tug'ilish darajasini pasaytirish choralarini ko'rishga harakat qilmoqda. Biroq, bu ham salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bu, ayniqsa, Xitoy misolida yaqqol seziladi. Keksalar yoshlar va mehnatga layoqatlilardan ko'ra ko'proq bo'lib bormoqda.
Muammolar juda ko'p, shuning uchun ularni faqat birlashish, urushlar va o'zaro nizolarni unutish orqali hal qilish mumkin. Turli xil bilim sohalari olimlari (sotsiologlar, iqtisodchilar, ekologlar, demograflar) insoniyatni qutqarishning yagona rejasini ishlab chiqishlari kerak. Har bir inson rejaga rioya qilishi kerak, faqat shu tarzda insoniyat omon qolishi va rivojlanishi mumkin.
Ushbu maqolada demografiya va atrof-muhit muammolari qisqacha ko'rib chiqiladi. Agar mavzu sizga qiziqarli bo'lib tuyulsa, Internetda bu masala bo'yicha juda yaxshi saytlar, shu jumladan rus tilida ham mavjud. Ularni topish qiyin bo'lmaydi.
«Demografiya» - ikki yunon so’zlarining qo’shilishidan iborat bo’lib, «demos» - xalq, aholi, «grafiya»-tasvirlash, yozish, o’rganish ya’ni, «xalq haqida yozmoq», yoki «aholini sharxlash» ma’nosini anglatadi. Biroq demografiya fani faqat sharhlash bilan chegaralanib qolmay, balki uning o’rganish doirasi bir muncha keng va chuqurdir.
Demografiyada asosiy kuzatuv birligi - inson hisoblanadi. Inson hayoti davomida uning fiziologik va psixologik xususiyatlari, ma’lumotlilik, darajasi, oilaviy xolati, kasbi-kori, malakasi ijtimoiy guruhi, yashash joyi, til bilish kabi imkoniyatlari o’zgarib boradi. Ana shu alohida inson hayotida ro’y bergan o’zgarishlar yig’indisi umuman aholi xayotidagi ijtimoiy - iqtisodiy va demografik o’zgarishlarga olib keladi. Nikohga kirish natijasida, oilalar soni oshib boradi, yolg’izlar, bo’ydoqlar soni esa kamayadi. Nikohning bekor etilishi, ya’ni, ajralish jarayoni esa aholi tarkibida tugalmas oilalarning va bevalar salmog’ining ko’payishiga sabab bo’ladi. Inson dunyoga kelar ekan ma’lum davr yashaydi. Ana shu davr moboynida u ulg’ayib boradi. Go’daklik davridan bolalikka, o’smirlik, yoshlik o’rta yoshlik, yetuklik davrlariga o’tadi. Har bir o’quv yili tugashi bilan aholi tarkibida ma’lumotlilar soni oshib boradi. Ana shu tarzda shaxs hayotidagi o’zgarishlar aholi guruhidagi o’zgarishlarga olib keladi. Insonlarning bir xududdan ikkinchi bir xududga ko’chib o’tishi migratsiya, ushbu hududlar aholi soniga va tarkibiga ta’sir etadi.
Aholi soni tug’ilish va o’lim hisobiga doimo o’zgarib boradi. Tug’ilish jarayoni aholi sonini ko’payishiga olib kelsa, o’lim uning kamayib ketishiga sabab bo’ladi. Tug’ilish va o’lim jarayonlari asosida aholi tabiiy o’sishi sodir bo’ladi. Agar tug’ilganlar soni o’lganlar sonidan yuqori bo’lsa, aholi ko’payib boradi, aksincha, o’lganlar soni tug’ilganlar sonidan ko’p bo’lsa, aholi kamayib boradi.
Ma’lumki, jamiyatda har doim qandaydir sabablarga ko’ra aholining bir qismi hayotdan ko’z yumadi, ya’ni vafot etadi. Yana bir qism aholi esa, dunyoga keladi. Jamiyatdagi o’lgan aholi o’rni, yangi tug’ilganlar hisobiga to’lib boradi, avlodlar almashadi. Ana shu jarayon aholi takror barpo bo’lishining asosisini tashkil etadi.
Biror bir hududda, ma’lum davrdagi aholi tarkibi, o’tgan davrdagi aholi takror barpo bo’lishining natijasi, keyingi davrdagi aholi takror barpo bo’lishining esa zamini hisoblanadi. Demak, aholi takror barpo bo’lishi jamiyat taraqqiyoti davomidagi doimiy, murakkab jarayondir.
Aholining takror barpo bo’lishi natijasida aholi soni va uning yosh —jinsiy tarkibi muntazam o’zgarib turadi. Yangi tutilgan bolalar jinsi aholi jinsiy tarkibida ma’lum o’zgarishlarga olib keladi. O’lganlar soni esa aholi yosh tarkibiga ta’sir etadi. Aholi yosh va jinsiy tarkibidagi o’zgarishlar jamiyatda ma’lum sotsial muammolarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Aholining takror barpo bo’lish jarayoni esa, o’z navbatida qator ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida sodir bo’ladi. Shu bois aholining takror barpo bo’lish jarayoni jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida o’ziga xos xususiyatlarga, qonuniyatlariga egadir. Demografiyaning asosiy predmeti aholining takror barpo bo’lish qonuniyatlarining tahlili ho’soblanadi.
Aholini o’rganar ekan, demografiya alohida fan sifatida, uning miqdoriy va sifatiy xususiyatlarining mukammal tahlil etadi.
Aholining miqdoriy xususiyatlari ma’lum millat, hudud aholisi sonining o’zgarib (o’sishi yoki kamayishi) borishida ifodalanadi. Aholining sifatiy xususiyatlari esa, asosan ma’lum millat yoki hudud aholisining salomatlik va ma’lumotlilik darajasida, o’rtacha umr ko’rish maqsadida ifodalanadi.
Har ikkala jarayon, ya’ni, aholining miqdoriy va sifatiy rivojlanishi bir-biriga chambarchas bog’liq holda sodir bo’ladi. Masalan, aholi salomatligini yuqori darajada bo’lishi, aholi o’rtasida o’limning kamayishi, o’rtacha umr ko’rish muddatining esa uzayishiga olib keladi. Natijada aholi soni o’sib boradi. Shuningdek tug’ilishning juda yuqori darajada bo’lishi, ko’p hollarda ona va bola organizmining zaiflashib borishiga va o’lim hollarining ko’payishiga olib keladi.
Jamiyat taraqqiyotining eng dastlabki bosqichidan to hozirgi davrga qadar har bir hudud aholisi ham miqdor, ham sifat jihatidan muntazam o’zgarib kelgandir. Demografiya aholining miqdoriy va sifatiy o’zgarishlarini aholining takror barpo bo’lishining asosiy omillari sifatida o’rganadi.
Aholining takror barpo bo’lishi, keng ma’noda tabiiy o’sish, o’lim, migratsiya aholining hududlar bo’ylab harakati, bir ijtimoiy guruhdan ikkinchi bir ijtimoiy guruhga o’tishi, ma’lumot olishi, mehnat faoliyatining boshlanishi va h.k. natijasida aholi tarkibini yangilanib turishini bildiradi.
Demografiya asosiy e’tiborni tabiiy avlodlar almashuvi – ya’ni, tug’ilish va o’lim asosida aholining takror barpo bo’lish jarayoniga qaratadi. Ushbu jarayonni jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi qonuniyatlarini, turli millat, hudud va davlatlardagi xususiyatlari, omillarini o’rganadi, muammolarini aniqlaydi va istiqbolini belgilab beradi. Bu vazifalarni bajarish uchun demografiya jamiyat taraqqiyoti bosqichlari, tarixiy shart-sharoitlarini atroflicha o’rganishi lozim.
Aholi geograflyasi aholi soni dinamikasl, tarJdbi (demografik, sotsial, etnik va diniy) , takror barpo bo'lishi jarayonlarini o'rganganda aholishunoslik fanlari tizimida namoyon bo'ladi. Qayd etilgall jarayonlarga geografIk omillar ta'sirini - hududiy jihatlarini tadqiq etganda, aholi maskanlari - shaharlar va qishloqlar shakllanishi va rivojlanishi qOlluniyatlarini o'rganganda geografik tamar tizimida ko'proq llamoyon bo'ladi. Aholi geografiyasi hududlar aholisining joylashuvi, aholi maskanlarining shakllanish xususiyatlarini o'rganar ekan tabiiy va iqtisodiy geografiya tadqiqotlaridan foydalanadi. Demogratiya va etnogratiya - aholi geografiyasi bilan chambarchas va har tomonlama bog'liq bo'Igan fanlar hisoblanadi. Chunki bu fanlar ham bevosita aholi geografiyasi singari aholini o'rganadi. Lekin bular aholini har qaysisi o'z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda tadqiq etadilar. Masalan, demografiya aholi soni, takror barpo bo'lish qonuniyatlari va omillarini o'rgansa, etnografiya - halqlarning turmushi va madaniyati, vujudga kelishi va madaniy tarixiy aloqalarini o'rganadi. Shunday qilib, aholi geografiyasi va demografiya hamkorlikda hal etishi mumkun bo'lgan inuammolarni birgalikda o'rganadi. Halqlarning tarqalishini esa etnogeografiya o'rganadi. Aholi geografiyasini demografiya bilan aloqasi alohida ahamiyat kasb etadi. Xududlar aholisini o'rganishda aholi geografiyasi demograftk jarayonlarga murojaat etadi. Bunday tadqiqotlar geodemografIk tadqiqotlar deb ataladi.
Antropoiogiya (grek tilidan - antropos - "inson") inson organizimining evolyrttsiyasi va undagi jismoniy o'zgarishlaming kelib chiqish qonuniyatlari, shuningdek irqlarning vujudga kelishi va geografIk tarqalishini o'rganib, u aholi geografiyasi bilan birgalikda aholi mehnat faoliyati, turmush sharoiti va madaniyati hududiy xususiyatIami o'rganadi. Aholi geografiyasi mehnat resurslari, ularning joylashish xususiyatlarini 0 'rganishda esa iqtisod fani bilan bog'lanadi. Aholi zichligining oshib borishi, uning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarining kengayishi topografiya fanlari bilan aloqada bo'lishini talab etadi. Ayniqsa, aholi manzilgohlarini rekonstruksiyalash, qurilish masalalarida, rayon planirovkasi, shaharsozlik ishlarida topografIya fanining aharniyati beqiyosdir. Chunki, turli ob'ektlar, relefko'rinishlari maxsus belgilar va gorizontlar yordarnida topografik haritaga tushiriladi. Har bir geografIk hududdagi predmetlar topografIk haritalarda aniq ko'rsatib berilgan. Va bu haritalardan yuqorida aytilgandek xalq xo'jaIigining turti sohalarida foydalaniladi. Aholi va aholi manzilgohlari joylanishi haroda rivojlanishida topografiya fanining roti davr o'tgan sari oshib boradi. Iqlimshunoslik fani bilan aholi geografiyasining aloqasi to'g'ridan to'g'ri emas balki, bilvosita desak xato bej'1rnaydi. Masalan, aholi geografiyasi fani tibbiyot geografiyasi bilan bevosita aloqada bo'ladi. Sababi tibbiyot geografiyasi iqIimshunoslik bilan hamkorlikda rivojlanadi. Chunonchi, insonga tabiat, iqIimning ta'OO bu fun ob'ekti uchun o'ta muhim. Qolaversa, aholi geografiyasida tabiiy geografiyaning o'rni alohida hisoblanadi. IqIimshunoslik fani tabiiy geografiya bilan birgalikda aholi rivojlanishi va joylashishi muammolarini o'rganishda iqIimiy omillar: shamol yo'nalishi, havo harorati, quyosh radiatsiyasi va hokazolarni hisobga oladi. Gerontologiya - tirik organizmlar, jumladan odamning qarish jarayonini o'rganadigan fan bo'lib2, demografik tadqiqotlar orqali aholi geografiyasiga bog'lanadi.
Ma'lumki aholi soni, zichligi, shahariar kontsentrasiyatsining oshib borishi, tog'-kon sanoati, suv transporti kabi tarmoqlarning rivojlanish jarayonlari atrof-muhitga ta'sir etib, ekologik muvozanatni buzilishiga va bir qator ekologik muammolarni kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda. Mazkllr muammolarni hududiy jihatlarini ilmiy tadqiq etishda aholi geografiyasi - ekologiya fani natijalariga murojaat otadi. Aholi maskanlari shakllanishini muntazam kuzatib borish, tahlil etishjuda murakkab jarayon. Lekin tadqiqot natijalari o'rganilayotgan hududdagi aholi maskanlari turlarini (tipologiyli),uIarning rivojianish qonuniyatlarini aniqIashda juda zarurdir. Aholi geografiyasida aholi maskanlari majmuasi mazkur hududning o'zaro mustahkam bog'liqlikda shakllangan maskanlar tizimi sifatida tadqiq etiladi. Bunday tizimning yaqqol ko'rinishiga shaharlar aglomerasiyasi misol bo'la oladi. Aholi geografiyasi tadqiqotlarida aholi maskanlarining shakli, faoliyati va tizimi o'zaro bog'liq hoida tahlil etiladi. Aholijoylashuvi esa ma'lum bir hudud uchun urnumiy, hamda alohida uning shahar va qishloq hududlari uchun o'rganiladi. Bunday tadqiqotlar ilmiy manbalarda "geourbanistika" va "georuralistika" deb nomlanadi. Aholi geogmfiyasi tadqiqotlarida uning kartografiya bilan aloqasi alohida o'rin tutadi. Kartografiya fani doirasida aholishunoslik masa1a1arini tadqiq etish ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning uzoq muddatli rejalarini tuzishda, hozirgi ma\jud voqe'likni ifodaluvchi demografikjarayonlarni tasvirli, xilma-xil ko'rinishda hududiy rivojlanishini ko'rsatib berishda ahamiyati Yllqoridir. Qolaversa, kartografiya fani usullarini qo'llash aholi geografiyasi fanining mazmun-mohiyatini yanada boyitadi. Demografik jarayonlar rivoji turli mamlakat va rayonlarda bir-biridan keskin farq qiladi. Chunonchi, aholining tarqalishi va uning natijasi bo'lmish aholi manzilgohlari joylashishi ham bir tekisda emas. Bunday geodemografik o'ziga xosliklami hududiy baholashda kartografiyaning rolijuda yuqoridir. Kartografiya aholi rivojlanishi va tarkibi, joylanishidagi farqlarni hududiy nuqtai-nazardan yaqqol, ko'rinarli tarzda ifodalab beradi. Ayniqsa, kartografik usul aholini bir vaqtda ham hududiy ham davriy jihatdan tadqiq qilishga imkon beradi. Oqibatda, turli hlldudiy tahlil usullaridan foydalanish orqali, u yoki bu rayon, mintaqa rivojlanish xususiyatlarini geografik taqqoslash uchun sharoit yaratiladi. Aholi to'g'risidagi to'liq ma'lumotlar mavzuli kartalar orqali beriladi. Aholijoylanishi, mehnat resurslari va ularning boshqa makon bo'yicha tavsifi mavzuli kartalarda tavsirlanishi orqali xalq.JO'jaligining kelajak va joriy rejalarini ishlab chiqish hamda qayta ishlashda ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda demografik tadqiqotIarda kartografik . usuldan foydalanish natijasida umum ilmiy, mayda masshtabli kartalartuzish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu esa demografik kartalar yaratish usullarini tobora takomillashtirish zarurligidan dalolat beradi. Ishlab chiqarish kuchlarini rivojIantirish va joylashtirishda, aholiga xizmat ko'rsatish sohalarini, shart-sharoitini yaratishda, davlat xo'jalik tashkilotlari rejalarini tuzishda aholini hududiy o'rganish, ya'ni aholi geografiyasini o'rganish zarurligini ko'rsatib berdi. Shuningdek, xojalikni kelajakdagi rejalarini ilmiy asosda tuzishda tabiat, ishlab chiqarish kuchlari hududiy xususiyatIari, aholiga xizmat ko'rsatish sohalari to'g'risidagi to'liq ma'lumotlar talab etiladi. Bunday ma'lumotlar majmuali kartalar va mavzuli kartalarda aniq ifodalanadi. AhoH kartalarida o'rganilayotgan muhim masalalardan biri, aholi zichligi va joylanishidir. Agarda, ilgarilari aholining joylanishi kartada faqat ma'lum bir vaqt holatini ifodalagan bo'lsa, endilikda esa aholi joylanishi va zichligini davriy o'zgarishini makonda ko'rsatib bermoqda. Aholi mavzuli kartalari ichida ilmiy-amaliy aharniyatga ega bo'lgan, aholi va mehnat resurslari to'g'risidagi to'liq ma'lumotlarni mujassamlashtirgan, asosiy demografik xususiyatlarni, aholi harakati va tarkibini qamrab olgan ba'zi, atlaslarni keltirib o'tish o'rinli. Aholi geografiyasida hududning o'zlashtirganlik darajasi aholi zichligi kartasidan foydalanish orqali o'rganiladi. Bunda kartogramma usulidan foydalanish orqali o'rtacha zichlik ko'rsatkichni har bir hududda yaqqol ko'rsatib beriladi. Aholi tarqalishini zichlik ko'rsatkichilli kru.tada tasvirlash hamma aholi qatlami UChUll qilinadi. Bunda qishloq-shahar aholi manzilgohlari alohida ajratib beriladi. Aholining tarqalishi kartada yirik regionlar doirasida bo'lib ko'rsatilgan. Agar har bir mintaqa aholi kartasi tuzilib tahlil etiladigan bo'lsa, yanada yaqqolroq va to'la rna 1umotlar aks eta boshlaydi. Chunki, davlatlarning, aholi kru.tasida o'sha hudud geografik xususiyatlari, ya'ni aholi bilan tabiiy muhit ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoit o'rtasidagi bog'liqlik hisobga olinadi. Aholi geografiyasi fani yuzasidan qiIinayotgan karta turlarini aholishunoslik fanlari tizimi belgilaydi. Aholi geografiyasi tuzilishidan kelib chiqib, aholi kartasi bir bo'lim bo'lsa, demografik xususiyatlari, sotsial-iqtisodiy kartalar (oila, bandlik) va etnografik xususiyatlari alohida-alohida bo'lirnlari tashkil etadi. Shu nuqtai nazardan yuqorida aholi joylanishi kartasi birinchilaridan bo'lib tahlil etildi. Aholi soni va tarkibi, aholi manzilgohlarining iqtisodiyot tarmoqlari rivojlanishida roli kattaligi bois, ular kartografiyada eng muhim ko'rsatkichlar bo'lib xizmat qiladi. Chunonchi, aholi manzilgohlari funktsiyasi aholining xalq xo'jaligi tarmoqlarida bandligi bilan belgilanadi va kartada o'z aksini topadi
Demak, DEMOGRAFIYA, AHOLINING TAKROR BARPO BO’LISHI QONUNIYATLARI HAQIDAGI FAN BO’LIB, BU JARAYONNI IJTIMOIY-TARIXIY SHART-SHAROITLARGA BOG’LIQ HOLDA O’RGANADI, OMILLARINI, MUAMMOLARINI ANIQLAB, ISTIQBOLINI BELGILAB BERADI.
Har bir fanning asosiy vazifasi tabiat va jamiyatning ma’lum qismidagi rivojlanish qonunlarini o’rganishdir. Lekin shu bilan bir qatorda har bir fanning o’ziga xos amaliy ahamiyatga ega bo’lgan vazifalari ham mavjud. Demografiya ham alohida fan sifatida o’z vazifalariga egadir. Ushbu vazifalarni uch guruhga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Demografik jarayonlarga tug’ilish, o’lim, nikoh, ajralish va oila kiradi.
Demografik jarayonlar tarkibida tug’ilish alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki, o’rganilayotgan mavjud aholi avvalo tug’ilish jarayoni natijasida dunyoga kelgan. Demografiya tutilishni alohida, aholi takror barpo bo’lishining demografik zamini sifatida o’rganadi, unga ta’sir etuvchi barcha ijtimoiy - iqtisodiy va tabiiy omillarni tahlil etadi. Shuningdek, o’lim jarayoni ham aholi takror barpo bo’lishining asosiy elementi sifatida demografiya fanining e’tiborida turadi. Aholining takror barpo bo’lishida birinchi navbatda oila tashkil topishi ya’ni shakllanishi ahamiyatlidir. Chunki dunyoda tug’layotgan insonlarning aksariyati oilada, oila muhitida dunyoga keladi, shaxs sifatida shakllanib o’zining demografik faoliyatini (oila qurish, farzandlar ko’rish) boshlaydi.
Oila shakllanishi esa, o’z o’rnida nikoh va ajralish jarayonlari bilan chambarchas borliqdir. Demografiya nikoh evolyutsiyasi va 4ning aholining takror barpo bo’lishidagi o’rnini alohida o’rganadi.
Ajralish ya’ni nikohning bekor etilishi ham aholi takror bo’lishiga ta’sir etuvchi demografik jarayon hisoblanadi. Demografiya ushbu jarayonni o’rganar ekan, uning mavjudlik darajasiga ta’sir etuvchi qator sabab va oqibatlarini atroflicha tahlil etadi.
Demografiya aholining bir joydan ikkinchi joyga ko’chishi - migratsiyasini ham o’rganadi. Lekin bu jarayonni o’rganishda, aholi geografiyasidan farqli ravishda, asosiy e’tiborni migratsiya jarayonining hududiy hususiyatlarga emas, balki ushbu jarayon natijasida ro’y beradigan - hududning demografik holatidagi o’zgarishlarga qaratadi.
Demografiyada oila asosiy ijtimoiy-demografik guruh sifatida o’rganiladi. Oilani jamiyat taraqqiyoti davomidagi o’rni, evolyutsiyasi, aholining takror barpo bo’lishidagi asosiy faoliyati va uning o’zgarib borish omillari, oqibatlari o’rganilib, kelajak rivojlanishining asosiy yo’nalishlari aniqlanadi.
Ma’lumki, aholi, tug’ilish va o’lim jarayoni natijasida mavjud bo’lgan avlodlar almashinuvi yig’indisidir. Inson mavjudligini ta’minlovchi barcha demografik jarayonlar-tutilish, o’lim, nikoh va ajralish uning hayotidagi ma’lum davrida, ya’ni ma’lum yoshida ro’y beradi.
Shuning uchun, yosh demografik jarayonlarni o’rganishda asosiy mezon hisoblanadi. Insonning demografik va ijtimoiy holatida, o’z hayoti davomida yosh va jins asosiy ko’rsatgichdir. Aholining jinsiy tarkibi ham demografik holatga ta’sir etuvchi asosiy, demografik tahlili lozim bo’lgan mezonlardandir.
Demografik bashoratlar ishlab chiqishda demografiya fani, birinchi navbatda o’rganilayotgan hudud yoki ijtimoiy guruh aholisining demografik maylini (demografik jarayonlariga bo’lgan munosabati) atroflicha tahlil etadi va ayni shu asosda demografik jarayonlarda kelajakda kutilayotgan o’zgarishlarni ko’rsatib beradi.
Demografik siyosat mazmuni va tadbirlarini ishlab chiqish juda ma’suliyatli va murakkab jarayondir. Ushbu yumushni bajarishda demografiya o’rganilayotgan davlat yoki alohida hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini, etnik hususiyatlari, urf-odatlari va qadriyatlarini, demografik holatini mukammal o’rganishi lozim.
Demografiya mustaqil fan sifatida o’z tashfiqot usullariga egadir. Ular jumlasiga tarixiy taqqoslash, statistika, matematika, kartografik, mantiqiy fikrlash va sotsiologik uslublar kiradi. Demografiyaning tahlil uslubi statistikadan farq qiladi. Unda mavhum fikrlash uslubidan keng foydalanish asosida aholi tarkibida kelgusida ro’y beradigan miqdor va sifat o’zgarishlari ham o’rganiladi. Aholi muayyan ijtimoiy hayot tarziga bo’ysunishi tufayli, demografik jarayonlar ham muayyan ishlab chiqarish usuli va munosabatiga bog’liq bo’ladi. Aholi murakkab ijtimoiy va tabiiy rivojlanish maxsulidir, shu sababli aholi turli omillar zaminida ko’payadi. Bu jixatdan demografiya tahlil mavzui siyosiy iqtisod, sotsiologiya, psihologiya, matematika, statistika, sotsial gigiena, geografiya, tibbiyot, tarix, etnografiya va boshqa fanlar tahlil mavzuiga yaqin bo’lib, shu fanlarning yutuqlaridan foydalanadi. Ayni vaqtda ularga qimmatli ma’lumotlar beradi.
Demografiya har bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzum aholisining ko’payish va rivojlanish qonunlarini alohida-alohida o’rganadi. Chunki har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaga xos aholi o’sish qonuni, demografik vaziyatga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Aholining takror barpo bo’lishi qonuniyatlarni o’rganar ekan, demografiya bir qator ilmiy yo’nalishlarga bo’linadi va bu yo’nalishlar demografiya fanlari tizimini tashkil etadi. Ularga nazariy demografiya, demografik statistika, tarixiy demografiya, etnik demografiya, iqtisodiy demografiya, hududiy demografiya, tahliliy demografiya va amaliy demografik tadqiqotlar kiradi.
|
