See
discussions, stats, and author profiles for this publication at:
https://www.researchgate.net/publication/349296597
EKSPERT TIZIMLARNING ASOSIY TURLARI VA ISHLATILISH SOHALARI
Article
in
Oriental Art · February 2021
CITATIONS
0
READS
17,038
1 author:
Nurmuxamad Duisenov
Chirchik state pedagogical Institute
188
PUBLICATIONS
311
CITATIONS
SEE
PROFILE
All content following this page was uploaded by
Nurmuxamad Duisenov
on 14 February 2021.
The user has requested enhancement of the downloaded file.
EKSPERT TIZIMLARNING ASOSIY TURLARI VA ISHLATILISH
SOHALARI
N.E.Duisenov
Abstract:
Ekspertdegan so`z sizga nimani anglatadi, ekspert deb atalgan inson qanday ish-
larni bajaradi? Ekspertning bajaradigan ishlarini
kompyuter amalga oshira olsa
biz qanday afzalliklarga erishishimiz mumkin? Bu muammolar ustida do`stlari-
ngiz bilan birgalikda bosh qotiring va biror bir yechimga kelgandan so`ng qu-
yidagi material bilan tanishishni davom ettiring. Ma’lum muammo sohasidagi
masalalarni yechishga mo`ljallab yaratilgan intellektual sistema ekspert Sistema-
si deyiladi. Ekspert sistemalari bilimlarini to`ldirish manbai bo`lib, shu soha eks-
pertlari xizmat qiladi. Barcha ekspert sistemalarning ishi konkret muammo
sohasidan olingan qat’iy ekspert ma’lumotlariga asoslanadi.
2
Faraz qilaylik, quyidagi masalani yechish uchun ekspertlar guruhi yig`ildi: d
aryo bo`yida joylashgan korxonalardan istalgani oqizgan bo`lishi mumkin bo`l
gan neft dog`lari daryoda kuzatildi. Asosiy maqsad qaysi korxona neftni oqiz
ganini
topish va ifloslanish sabab, oqibatlarini bartaraf etishdir. Eng avvalo, bund
ay masalani yechuvchi ekspert sistemasi hisoblashni bilishi kerak. Neft oqizil-
gan joyni taxminan bilish uchun neftni suvga aralashish vaqti, daryo oqi-
mi tezligi va yo`nalishi kabi ma’lumotlarni ishlatish kerak. Bunday ma’lumotlar
yig`ilib, neft oqizilgan joy taxminan aniqlangandan keyin maxsus qoidalardan,
masalan E1 va E2, foydalanib, aybdorni aniq topish mumkin.
Bu qoidalar ev-
ristik qoidalar deyiladi. Evristik qoidalar
oddiy qoidalar asosida emas,
balki ekspertning amaliy bilimiga asoslanadi.
E1 qoida: AGAR neft tashlangan joydan daryo oqimi bo`yicha 1 km oraliqdagi
yuqorida bir korxona joylashgan bo’lsa, u holda shu korxona neftni daryoga oqiz-
gan .
E2 qoida: AGAR neft tashlangan joydan daryo oqimi bo`yicha 1km oraliqdagi
yuqorida bir necha korxona joylashgan bo`lsa, u holda eng ko’p neft ishlatuvchi
korxona neftni daryoga oqizgan. Maqsadga erishish uchun ko`rib
chiqilayotgan
variantlar sonini kamaytirishga xizmat qiluvchi va fikrlash samarasini oshiruv-
chi soddalashtirishlar qo`llaniladi. Ekspert sistemalarida evristik qoidalar asosi-
da ishlatiladigan soddalashtirish mexanizmi evristik qidiruv mexanizmi deyi-
ladi. Quyida evristik qidiruv mexanizmi keltirilgan.Evristik
qidiruv mexanizmi
suvni ifloslantirgan eng ehtimoli ko`p bo`lgan aybdorni aniqlaganidan keyin, ilga-
ri surilgan gipotezani tekshirish uchun ekspert sistema boshqa qoidalar to`plami-
ni ishlatishi mumkin. Eng avvalo korxona neft quvuri sistemasidagi
nosozliklar
qaraladi. Bunday evristik qoida foyda keltirishi mumkin: AGAR fabrika neft qu-
vurining 1-uchastkasidagi bosim suv bosimidan kichik bo`lsa, U HOLDA 2 yoki 3-
3
uchastkalarni tekshirish kerak. Bunday qoidani faqat shu sohani biluvchi inson,
ya’ni ekspert aytishi mumkin.
Ekspert sistemalarning ishlatilish sohalarini qisqacha keltiramiz:
• tibbiy diagnostika va davolash;
•
kimyoviy analiz va sintez;
• molekulyar
biologiya va gen injenerligi;
• sanoatda rejalashtirish va ishlab chiqarishni tashkil qilish;
• signallarni qayta ishlash;
• qurilmalar nosozligi diagnostikasi;
• geologik
razvedka;
• avtomatlashtirilgan loyixalashning intellektual sistemalari;
• o`lchov sistemalari: ko`rish, boshqarish, ma’lumotlar taxlili;
• texnologik jarayonlarni boshqarish.
