4
Xulosa va yechim mashinasi sistemaning bir qismi bo`lib, bilimlar bazas
idagima’lumotlarga qoida va mantiqni tatbiq etish imkonini beradi. Masalan,
qoi-dalar asosida ko`rilgan ekspert sistemalarida “AGAR U HOLDA” qoidasi
ikki xil yo`lda tahlil qilinishi mumkin:
• to`g`ri yo`nalishda yoki ma’lumotlar asosida, ya’ni muammoni yechish uchun
yangi ma’lumotlar yoki
shartlar qaraladi,
hamda mos xulosa
va oqibatlar tek-
shiriladi.
• teskari yo`nalishda yoki maqsad
tomonidan, ya’ni muammoni yechish
uchun nazariy oqibatlar ishlab chiqiladi va uning xaqligini aniqlaydigan shartlar
tekshi- riladi.
Insonning mashina bilan muloqotini ta’minlovchi sistema shunday bo`lis
hi ke-
rakki, unda faqat ekspert emas, balki yangi xodimlar ham ishlay olsin. Bunda
qulaylik yaratuvchi “menyu”, piktogrammalar, sichqonchadan foydalanish yo`llari
ishlatiladi.
Bilimlar bazasi bilimlarni belgilar shaklida saqlaydi. Aniqrok aytganda, unga
sonlar jadvali, kattaliklar qiymati diapazoni va hokazolar kirishi mumkin.
Le-kin bilimlar bazasining asosini faktlar va evristikalar tashkil etadi. Bilimlar ba-
zasidagi faktlar tarkibiga ob’ektlarning bayoni, ularning belgilari va ekspert siste-
masini ishlatish sohasiga mos keluvchi sonli qiymatlar kiradi. Masalan, texno-
logik jarayonlarni boshqarish sistemasi uchun bilimlar
bazasi tarkibiga konkret
korxonaning yoki uning bir qismining bayoni, alohida komponentlar xarakteris-
tikalari, datchiklardan olingan qiymatlar, zaxiralar sostavi va hokazo kirishi mum-
kin.Evristikalar yoki qoidalar konkret muammoni yechish uchun faktlar asosida
xulosa chiqarish yo`lini bildiradi. Bu bilimlar asosan
oldingi tajribaga asosla-
nadi va undan ekspertlar doim foydalanishadi. Lekin ko`pincha u sir tutiladi.
5
Bilimlarni shunday jarayon sifatida tavsiflash mumkinki, bu jarayonda ekspert sis-
tema yaratuvchilari tomonidan informatsiya “qidirib topiladi va boyitiladi”. Texno-
logik jarayonlarni boshqarish sistemalari uchun bu bilimlar bunday qoidalar turku-
mini o`zida saqlashi mumkin: zavodni yoki biror podsistemani profilaktik re-
mont qilish kerak bo`lsa, joriy narxlarga ko`ra qancha zaxira hajmi saqlash
mumkin, yoki nosozliklarni diagnostika qilish qoidasi va ularni bartaraf etish
bo`yicha takliflar va hokazo. Ekspert sistemalarning
laboratoriyalar yoki
butun firmalar mutaxassislari uchun ahamiyati bir qancha aspektlarda namoyon
bo`ladi:
a) ekspert bilimlarni yig`ish,
aniqlash,
kodlashtirish va tarqatish;
b) inson imkoniyatlaridan yuqori bo`lgan muammolarni yechish;
c) bir inson qamrab olish mumkin bo`lmagan bilimlar hajmini talab qilu
vchi
muammolarni yechish;
d)bir necha sohalar bo`yicha ekspert bilimlar talab qilinadigan muammolarni
yechish;
e) kollektivning eng nozik qadriyati - kollektiv xotirani saqlash;
f) yangi
texnologiyani qo`llash
hisobiga yuqori rakobatbardoshlikni ta’minlash.
6
Kompleks bilimlar bazasini yaratish mashinaning
xatosiz ishlashi va bir
necha ekspertlarning bilimi sintezi asosida keng imkoniyatlar ochadi. Agar bilim-
lar bazasi bir necha soha informatsiyasini birlashtirsa, bunday bilimlar
yig’indisi
qo`shimcha qiymatga ega bo`ladi. Ekspert sistemalarning yuqorida qayd etil-
gan "kollektiv xotira"ni saqlash nuqtai nazaridan ham ahamiyati katta. Ko`p
korxonalar yuqori malakali mutaxassislarni yo`qotish muammosiga duch kela-
dilar. Bunga ularning boshqa ishga o`tishi, yoki yuqori lavozimga ko`tarilishi,
yoki o`limi, yoki pensiyaga chiqishi sabab bo`lishi mumkin. Bir qancha firmalar
o`zlarining eng qimmatli xodimlari ekspert tajribalarini saqlab qolish
uchun eks-
pert sistemalarini qo`llay boshladilar. Bu bilimlarni saqlab qolish va ishdan ket-
gan ekspert o`rnini yangisi bilan oson to`ldirish imkonini beradi. Iqtisodiy po-
zitsiyadan esa ekspert sistemaning axamiyati shundaki, u firmaning raqobatbar-
doshligini oshiradi. Bu shuni bildiradiki, ekspert sistemani birinchi bo’lib qo’l-
lagan kompaniya uni qo`llamaganlardan albatta oldinga chiqib oladi.
