II. Asosiy qism.
2.1.Internet bilan tanishish
Internet o’zi nima? Internet - bu jaxon kompyuter tarmoqlari majmuidir. Internet ko’pgina imkoniyatlarga ega. Internet imkoniyatlari bilan tularok tanishish maksadida uning tarixiga sayoxat kilamiz.
1960-yillari Karib mojarosidan sung, AKShning ilmiy markazlaridan biri bo’lgan RAND CORPORATION korxonasi, birinchi marta butun mamlaqotni kamrab oladigan markazlashmagan kompyuter tarmogini yaratishni taklif kildi. Bu loyixani amalga oshirishdan maksad xarbiy muassasalar, ilmiy va uko’v markazlari kompyuterlarini bir tarmoqka birlashtirib, boshkarishni markazlashtirish edi. Maksad yadro ko’roli xujumida xam, tarmoqning bir necha kismi ishdan chikkan xolda xam ishlash faoliyatini saklab koladigan sistemani yaratish edi. Bunday sistemani tarmoqlar soni ko’p bo’lgandagina amalga oshirsa bular edi. Shunday kilib, Internetga asossolindi.
1964-yili 4 tarmoqdan iborat AKSh ning eng nufuzli tekshirish institutlarida joylashgan ARPANET tarmogi yaratildi. Boshida olimlarning tadkikot ishlarida foydalanilgan tarmoq, keyinchalik ularning safsata sotishning kompyuterlashgan zanjiriga aylandi. Ammo shunday tarmoq yaratishning uzi kotta muvaffakiyat edi. 70-yillarda tarmoq ancha usdi. Endi tarmoqning tuzilishi unga xoxlagan kompyuterni ulash imkoniyatini berdi. Keyinchalik 1974-yilda tarmoqlarni birlashitiruvchi TCP/IP protokoli tuzildi va tarmoqning rivojlanishiga to’rtki buldi. Chunki tarmoqka ixtiyoriy kompyuterni ulash imkoniyati paydo buldi. 1983 - yilda ARPANET INTERNET deb atala boshlandi va u juda ko’chli, bir - biri bilan boglangan kompyuterlar va tarmoqlarto’plamidan iborat sistemaga aylandi.
1980- yillar INTERNET ning keskin usish davri buldi. Kompyuterlarning markazlashmagan boshkarish tarmogi bilan boglanish sxemasi butun dunyoga tarkaldi va chet el tarmoqlari tashkilotchilari AQSh tarmogiga ulanishga rozi bulishdi. INTERNET ning butun dunyo ni kamrab olishi ko’yidagi tarmoqlarning ko’shilishi xisobiga buldi:
EUNet - Yevropadagi UNIX mashinalari tarmogi (1982 yil)
EARN - Yevropa Uko’v va ilmiy - tekshirish muassasalarining tarmogi (1983 yil)
JO’NET - Yaponiyadagi UNIX mashinalarining tarmogi (1984 yil)
JANET - Buyuk Britaniyaning birlashgan akademik tarmogi (1984 yil)
1980 yillar davomida AQSh ning eng tanilgan korxonalari NSFNET Prinston, Pittsburg, Kaliforniyaning Santa-Barbara universiteti va Kornell universitetida beshta superkompyuter markazlarini tashkil etishdi. Bu besh markazni AKShda "Internet Backbone" (Internet asosi) deb atashadi.NSFNET 56 kbit/s tezlikda axborot uzata olish kobiliyatiga ega edi.
Ikki yil ichida Internetning kengayishi va unga bo’lgan talabning usishi, 1988 yili NSFNET tarmogining yangilanishiga va uzatish tezligini 1, 544 mbit/s oshishiga sababchi buldi. 1987 - yili Internetga ulangan kompyuterlar soni 10000 ta bulsa, 1989 - yili 100000 taga etdi.
90 - yillar Internetda xizmat tarmoqlari tashkil kilingan davr buldi. 1990 yili Bill Xilan, Elan Emtidj va Piter Deych Archie programmasini ishlab chikishdi. 1991 - yili NSFNET tarmogi takomillashtirildi va uzatish tezligi 44.736 mbit/s ga etdi. Shu yili Bryuster Kaale WAIS programmasini tuzdi, Minnesota universitetida Pol Lindner va Mark Mak-Qayl tomonidan Gopher programmasi tuzildi. Bu vokealardan keyin 1992 yili Nevada shtati universitetida yaratilgan Veronica sistemasi ishga tushirildi. Shu sababli 1992 yili tarmoqdagi kompyuterlar soni milliondan oshib ketdi.
Internetning 1990 - yillardagi rivojlanishiga asosiy sabab World Wide Webning (Butun Dunyo Tarmogi) tuzilishi buldi. 1990 - yil noyabrida Evropa atomni tekshirish markazi (CERN) xodimi Tim Berns - Li WWW tarmogining birinchi nusxasini yaratdi, lekin u 1992 - yilgacha ishga tushirilmadi. 1993 - fevralida NCSA (National Center for Supercomputer Applications, Superkompyuterli Xisoblash Milliy Markazi) Mosaic programmasining alfa - versiyasini tuzdi. 1993 - yil sentyabrida birinchi ishlovchi Mosaic versiyasi ishlab chikarildi va axborot okimi WWW buyicha 1% ni tashkil kildi. 1993 - yil oktyabrida 200 ta WWW- server ishga tushirildi.
Keyingi yillar Internet va WWW ning rivojlanishi yanada tezrok so’r’atda buldi. WWW serveri va tarmoqdagi kompyuterlarning anik sonini aytish kiyin, chunki u xar ko’ni uzgarib to’radi. O’rtacha Internet dagi kompyuterlar soni 1995 - yil iyo’niga 6.5 million deb xisoblangan va kompyuterlarning aksariyatiAQSh da joylashgan.
Internetning keskin rivojlanishi va WWW buylab sayoxatlarning ommaviylashishi shunga olib keldiki, ularni bir xil deb tushuna boshlashdi. Kelinglar, avvalo shuni xal kilib olaylik - Internet va Butun Dunyo Tarmogi bir xil emas. Internet butun dunyo kompyuterlar tarmoqlarining tuplamini belgilaydi. Internet to’rli xil kompyuter xizmatlarni ko’rsatadi. Bu - elektron pochta, Usenet telekonferenstiyalari, FTP malumot fayllarini uzatish sistemasi, Telnet uzokdan terminalga kirish sistemasi, Gopher sistemasi va Butun Dunyo Tarmogi - WWW. Demak WWW Internetning faqotgina bir kismidir. Lekin u juda tez rivojlanmokda.
Web ning asosiy rivojlanish pogonalaridan biri 1993 - yilda chikarilgan Mosaic for Windows brauzer programmasiga to’g’ri keladi. 2 - avlod programmasi Netscape brauzeri bozorda Mosaic for Windows dan keyin darxol paydo buldi. Mosaic for Windows World Wide Web dunyosi eshigini foydalanuvchilarga biroz ochib bergan bulsa, Netscape o’zining funkstional imkoniyatlari bilan bu eshikni millionlab foydalanuvchilarga keng ochib yubordi.
WWW - Internet ning eng ommabop xizmat to’ridir. Unga ulanish uchun kompyuter bilan modem etarlidir. Shuning uchun Butun dunyo tarmogi butun olam axborotlar ombori -ko’tubxonaga aylanib koldi va u dunyoga yoyildi. WWW da ma’lumotlar saxifalarda joylanadi. WWW saxifalari soni oxirgi 3 yilda yuz milliondan oshib ketdi. Bu saxifalar egasi kim? Ular yirik korporastiyalar yoki kichik korxonalar, universitet va maktablar, tashkilotlar, jo’rnal va ruznomalar yoki oddiy shaxslardir. Bu saxifalarda to’rli-tuman ma’lumotlar joylanadi. Xozirgi ko’nda WWW axborot olishning va tarqotishning eng ko’lay usulidir.
Demak, Internet bu kompyuter tarmoqlari majmui bulib, uning ko’yidagi imkoniyatlari mavjud:
Axborotni o’qish va tarqotish.
Ma’lumotni nomiga karab tezda topish.
Ma’lumot nusxasini ko’chirib olish.
Xat almashish.
Telekonferenstiyalarda ishtirok etish.
Muzokaralar olib borish.
Muloqot qilish.
ko’lay va ishonchli ximoyalangan xolda axborotdan jamoa bUlib foydalanishni tashkil etish. Shuningdek, foydalanuvchilar tarmoqlari O’rtasida ma’lumotlarni uzatishning ko’lay va ishonchli vositasini ta’minlash. Umumiy axborotlash davrida kotta xajmdagi axborotlar lokal va global kompyuter tarmoqlarida saklanadi, qayta ishlanadi va uzatiladi. Lokal tarmoqlarda foydalanuvchilar ishlashi uchun ma’lumotlarning umumiy bazasi tashkil etiladi. Global tarmoqlarda yagona ilmiy, iktisodiy, ijtimoiy va madaniy axborot makoni shakllantiriladi.
Ma’lumotlar bazasiga uzok masofadan to’rib kirishda, umumiy ma’lumotlarni markazlashtirishda, ma’lumotlarni ma’lum masofaga uzatishda va ularni taksimlab qayta ishlash borasida ko’pgina vazifalar mavjud. Bularga bir kancha misollar keltirish mumkin: bank va boshka moliyaviy tuzilmalar; bozorning axvolini aks ettiruvchi tijorat tizimi (“talab-taklif”); ijtimoiy ta’minot tizimi; solik xizmati; oralik masofadan to’rib kompyuter ta’limi; avia chiptalarni zaxira kilib ko’yish tizimi; uzokdan to’rib tibbiy tashxislash; saylov tizimi. KO’rsatilgan ushbu barcha ko’shimcha ma’lumotlar tUplanishi, saklanishi va undan foydalana olish (kirish) noto’g’ri ma’lumotlar bUlishidan va ruxsat berilmagan kirishdan ximoyalangan bUlish kerak. Ilmiy, xizmat, ta’lim, ijtimoiy va madaniy xayot soxasidan global tarmoq millionlab kishilar uchun yangi xil dam olish mashgulotini yaratdi. Tarmoq ko’ndalik ishni va to’rli soxadagi kishilarning dam olishini tashkil etish ko’roliga aylandi.
Lokal kompyuter tarmogida ishlashning afzalligi.
Lokal tarmoqda ishlashning asosiy afzalligi ko’yidagicha: ko’p marta foydalaniladigan rejimda dasto’rli modem, printerlar tarmogidagi disketlarning umumiy resurslaridan va xamma kirishi mumkin bo’lgan diskda saklanuvchi ma’lumotlardan foydalanish, shuningdek, bir kompyuterdan boshkasiga axborot uzatish imkoniyati. Fayl - serverli lokal tarmoqda ishlashning asosiy afzalliklarini sanab Utamiz.
1. Shaxsiy va umumiy foydalanuvchi ma’lumotlarni faylli serverda saklash imkoniyatining mavjudligi. Shu bois umumiy foydalaniladigan ma’lumotlar ustida bir vaktda bir necha foydalanuvchi ishlay oladi (matnlar, elektron jadval va ma’lumotlar bazasini ko’rib chikish, O’qish), Net Ware vositasida fayl va qotaloglar darajasidagi ma’lumotlar ko’p tomonlama ximoya kilinadi; umumiy ma’lumotlarning Excel, Access kabi tarmoqli amaliy dasto’rlangan maxsulotlar bilan yaratiladi. Ayni paytda amaliy dasto’rda belgilangan kirish uchun chegara tarmoq operastion tizimi orkali O’rnatilgan chegara doirasida bo’ladi.
2. KO’pgina foydalanuvchilar uchun zaro’r bo’ladigan dasto’rli vositani doimiy saklash imkoniyati: u yagona nusxada fayl-server disqida bo’ladi. Shuni qayd etamizki, dasto’rli vositani bunday saklash foydalanuvchi uchun ilk ish usullarini buzmaydi. KO’pgina foydalanuvchilar uchun zaro’r bo’lgan dasto’rli vositaga avvalo matn va grafik taxrirlovchi, elektron jadvallar, ma’lumotlar bazasini boshkarish tizimi va boshkalar kiradi. KO’rsatilgan imkoniyatlar orkali ko’yidagi ishlarni bajarish mumkin: ishchi stanstiyalarining lokal diskni dasto’rlangan vositalarni saklashdan ozod qilish xisobiga tashki xotiradan unumli foydalanish; tarmoq operastion tizim ximoya vositasidan dasto’rli maxsulotlarni ishonchli saklash; dasto’rli maxsulotlarni ishlashga layoqotli axvolda ushlab to’rishni va ularni yangilashni soddalashtirish, chunki ular fayl-serverda bir nusxada saklanadi.
3. Tarmoqning barcha kompyuterlari O’rtasida axborot almashishi. Ayni paytda tarmoqdan foydalanuvchilar O’rtasida dialog saklanadi, shuningdek elektron pochta ishini tashkil etish imkoniyati ta’minlanadi.
4. Bir yoki bir kancha umumtarmoq printerlarida tarmoqdagi barcha foydalanuvchilarning bir vaktda yozishi. Bu paytda ko’yidagi omillar ta’minlanadi: Xar bir foydalanuvchining tarmoq printeriga kira olishi; ko’chli va sifatli printerdan foydalanish imkoni (malakasiz muomaladan ximoyalangan xolda); dasto’rli maxsulotlar sifatida bosishi (yozish)ni amalga oshirish.
5. Uko’vchilar va O’qituvchilar kompyuterlari O’rtasida axborot almashishning maxsus dasto’rini ko’llash xisobiga Uko’v jarayonini uslubiy takomillashtirish uchun tarmoq muxitidan foydalanish imkoniyati. Shular sababli ko’yidagilarni amalga oshirish mumkin: O’qituvchi kompyuterida bajariladigan ishlarni Uko’vchilar kompyuterida ko’rsatish; O’qituvchining kompyuter monitorida Uko’vchilar kompyuterlari ekranlarini aks ettirish orkali Uko’vchilar bajaradigan ishlarni nazorat qilish.
6. Global tarmoqning yagona kommunkastiya uzeli bo’lganda lokal tarmoqning xar kanday kompyuteridan global tarmoq resurslariga kirishni ta’minlash.
Tarmoq topologiyasi
Tarmoq topologiyasi - bu kompyuterlar aloka kanallari birlashuvining mantikiy sxemasi. Lokal tarmoqlarida ko’pincha ko’yidagi uch asosiy topologiyaning biridan foydalaniladi: monokanalli, aylanma yoki yo’lduzsimon. Boshka ko’pgina topologiyalar shu uchtasidan kelib chikadi. Tarmoq uzellarining kanalga kirish ketma-ketligini aniklash uchun kirish uslubining Uzi zaro’r.
Kirish uslubi - bu moddiy darajada uzellarni birlashtiruvchi ma’lumotlarni uzatish kanalidan foydalanishni belgilovchi koidalar tUplamidir. Lokal tarmoqlarida eng keng tarkalgan kirish uslublari Ethernet, Trken-Ring, Arenet sanaladi. Tarmoq platalari moddiy ko’rilma bUlib, xar bir kompyuter tarmogiga O’rnatiladi va tarmoq kanallari bUyicha axborot uzatish xamda kabul qilishni ta’minlaydi.
Monokanal topologiya tarmogi
Monokanal topologiya tarmogi barcha kompyuter tarmogini birlashtiruvchi bitta aloka kanalidan foydalanadi. Topologiya tarmogida eng keng tarkalgan uslub bu eltuvchi chastotani va ixtiloflarni aniklovchi kirish uslubidir (CSMA/CD).
Bunda avvalo tarmoqning kirish uslubida kommunikastiya kanali bUyicha ma’lumotlarni jo’natishdan oldin kanal tinglab ko’riladi va u uning bUsh ekanligiga ishonch xosil kilgandan sUnggina, paket jo’natiladi. Agar kanal band bUlsa, uzel tasodifiy vakt oraligida paketni uzatishga qayta o’rinib ko’radi. Bitti tarmoq uzeli orkali uzatiladigan ma’lumotlar barcha uzellarga etib boradi, ammo bu ma’lumotlar uchun mUljallangan uzelgina ularni aniklaydi va kabul kiladi.
Kanal bandligi oldindan eshitilib ko’rilsa-da, ikkita uzel orkali paketlarni bir vaktda uzatish paytida ixtilof paydo bUlishi mumkin. Bu shu narsa bilan boglikki, signal kanal bUylab Utayotganda vaktinchalik ushlanib kolishi mumkin: signal yuborilgan, lekin eshitib ko’riladigan uzelgacha etib bormagan bo’ladi, natijada uzel kanalini bUsh deb xisoblab, uzatish boshlanadi. Bunday kirish uslubiga ega tarmoqka Ethernet tarmogi misol bUla oladi. Ethernet tarmogida lokal tarmoqlar uchun ma’lumotlarni uzatish tezligi seko’ndiga 10 Mbitga teng (Mbit/s).
Kichik EXM, mikro EXM va nixoyat shaxsiy kompyuterlarning paydo bUlishi ma’lumotlarni qayta ishlash tizimini tashkil etishga zamonaviy axborot texnologiyasini yaratishga yangicha yondashuvni talab etadi. Ayrim EXMlarning ma’lumotlarini markazlashgan xolda qayta ishlash tizimidan taksimlangan xolda qayta ishlashga Utishi borasida mantikiy asoslangan talab paydo bo’ladi.
Ma’lumotlarni taksimlangan xolda qayta ishlash - bu ma’lumotlarni mustakil xolda, lekin taksimlangan tizimni ifodalovchi, bir-biri bilan boglangan kompyuterlar tomonidan qayta ishlash demakdir. Shuningdek uzatish tezligi 100 Mbit/s ga teng Fast Ethernet mavjud. Gigabit Ethernet texnologiyasi yuzaga kelmokda. Ma’lumotlarni taksimlangan xolda qayta ishlashni amalga oshirish uchun ko’p mashinali assostiastiya tashkil etilgan. Uning tuzilmasi ko’yidagi yo’nalishlardan biri bUyicha ishlab chikiladi:
• ko’p mashinali xisoblash komplekslari (KXK);
• kompyuter (xisoblash) tarmogi.
Xisoblash tarmogining tasnifi
Abonent tizimining xududiy joylashuviga ko’ra xisoblash tarmogini uchta asosiy sinfga bUlish mumkin:
• global tarmoqlar (WAN - Wide Area Network);
• mintakaviy tarmoqlar (MAN - Memrorolitan Area Network);
• lokal tarmoqlar (WAN - Local Area Network).
Global oisoblash tarmogi to’rli mamlaqotlarda, to’rli kit’alarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Abonentlar O’rtasidagi O’zaro aloka telefon tarmogi, radio-aloka va yo’ldosh orkali aloka tizimi bazasida amalga oshiriladi. Global xisoblash tarmogi barcha insoniyatning axborot resurslarini birlashtirish va ushbu resursga kirishni tashkil etish muammosini xal etadi.
Regional (mintakaviy) tarmoqlar bir-biridan ma’lum bir masofada joylashgan abonentlarni boglaydi. U aloxida mamlaqotning kotta shaxridagi, iktisodiy mintakadagi abonentlarni Uz ichiga oladi. Mintakaviy xisoblash tarmogining abonentlari orasidagi masofa Unlab, yuzlab km ni tashkil kiladi.
Lokal xisoblash tarmogi uncha kotta bo’lm’agan xududda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Xozirda lokal xisoblash tarmogi tarkalgan xududda anik chegara yo’q. Odatda bunday tarmoq anik bir joyga boglangan. Lokal xisoblash tarmogiga mansub sinfga alohida korxonalar, firmalar, banklar, ofislar tarmogi kiradi. Bunday tarmoq 2-2,5 km xududni kamrab oladi.
Global, mintakaviy (regional), lokal xisoblash tarmoqlari ko’p tarmoqli ierarxiyani tashkil etadi. Ular ulkan axborot toplamini qayta ishlovchi ko’chli iktisodiy vositani yaratib, cheksiz axborot resursiga kirish imkonini beradi. Lokal xisoblash tarmogi mintaqaviy tarmoq tarkibiga komponent sifatida kirishi mumkin. Mintaqaviy tarmoq global tarmoqka kirishi va nixoyat, global tarmoq mo’rakkab tuzilmani tashkil etishi mumkin.
Misol. INTERNET kompyuter tarmogi mashxo’r global tarmoq xisoblanadi. Uning tarkibiga ko’pgina erkin birlashgan tarmoqlar kiradi. INTERNETga kiruvchi xar bir tarmoq ichida anik aloka tuzilmasi va ma’lum boshkaruv tarkibi mavjud. INTERNET ichida ma’lum bir foydalanuvchi uchun to’rli tarmoqlar O’rtasidagi birlashish tuzilmasi va usullari xech kanaka axamiyatga ega emas.
Xozirdagi ko’nda xar kanday boshkaruv tizimining ajralmas unso’ri bUlib kolgan shaxsiy kompyuterlar lokal xisoblash tarmogi yaratish borasida shov-shuvga sabab bo’lm’okda. Bu xam Uz navbatida zamonaviy axborot texnologiyasini ishlab chikish zaro’riyatini keltirib chikardi.
Shaxsiy kompyuterlar fan va texnika, ishlab chikarishning to’rli tarmoqlarida ko’llash amaliyoti shuni ko’rsatdiki, xisoblash texnikasini tatbik qilishda aloxida ShK emas, balki lokal xisoblash tarmoqlari ko’prok samara beradi.
Xar kanday kommunikastiya tarmogi albatta ko’yidagi asosiy komponentlarni: uzatish (peredatchik), xabar, uzatish vositasi, kabul qilish (priyomnik)ni Uz ichiga oladi.
LXTni tashkil etishning xususiyatlari va ularning funkstional go’ruxlari.
Xar kanday kompyuter tarmogining asosiy vazifasi foydalanuvchiga axborot va xisoblash resurslarini takdim etishdir. Shu nuktai nazardan lokal xisoblash tarmogini serverlar va ishchi stanstiyalar majmui deb karash mumkin.
Server - tarmoqka ulangan va undan foydalanuvchilarga ma’lum xizmatlar ko’rsatuvchi kompyuter.
Serverlar ma’lumotlarni saklashi, ma’lumotlar bazasini boshkarishi, masalalarni masofadan qayta ishlashi, masalalarni bosib chikarishi va boshka bir qotor vazifalarni bajarishi mumkin.
Ishchi stanstiya - tarmoqka ulangan shaxsiy kompyuter, foydalanuvchi shu orkali axborot resurslariga kirib boradi.
Tarmoqning ishchi stanstiyasi xam tarmoq, xam lokal rejimida ishlaydi. U shaxsiy operastion tizim (MS-DOS, Windows va xokazo) bilan ta’minlangan amaliy vazifalarni xal etish uchun foydalanuvchini barcha zaro’r vositalar bilan ta’minlaydi. Server to’rlaridan biri - fayl-serverga (File Server) aloxida e’tibor berish kerak.
Fayl-server tarmoqdan foydalanuvchilarning ma’lumotlarini saklaydi va ularning ushbu ma’lumotlarga kirishini ta’minlaydi. Bu kompyuter kotta xajmdagi tezkor xotiraga, kotta xajmdagi qottik diskka ega.
U maxsus operastion tizim boshkaruvi ostida ishlaydi.
Fayl-server ko’yidagi vazifalarni bajaradi: ma’lumotlarni saklash, ma’lumotlarni arxivlash, ma’lumotlar Uzgarishini sinxronlash, ma’lumotlarni uzatish.
KO’pgina vazifalarni bajarishda bitta fayl-serverdan foydalanish kamlik kiladi.
|
