Ijodiy masalalar
Masalalarning yuqorida ko‘rsatilgan turlari orasida keskin chegara yo‘q.
Masalalarni tobora murakkablashtira borib, ko‘pincha turmushda bo‘ladigandek,
faqat muammo qo‘yilgan va “hech qaysi kattalik berilmagan” masalalarga
kelinadi. Bunday masalalarni uslubiyotchilar
“ijodiy” masalalar deb yuritadilar. Ko‘p
sondagi qiziq ijodiy masalalarni o‘qituvchi
V.G.Razumovskiyning
kitobidan
topishlari
mumkin, muallif ularni asosiy ikki turga:
tadqiqiy(nima uchun? degan savolga javob
berishi kerak bo‘lgan) va konstruktorlik
(qanday qilish kerak? degan savolga javob
berishi kerak bo‘lgan) turlariga ajratadi. Ijodiy masalalar sifatga oid, hisoblashga
doir yoki eksperimental masalalar bo‘lishi mumkin.
Masala: Nima uchun juda kuchsiz shamol okeandagi ulkan aysberglarni
harakatlantiradi-yu, biroq qirg‘oqdagi muz parchasini faqat dovulgina joyidan
qo‘zg‘atadi?
Javob: Suyuqlik va gazda tinchlikdagi ishqalanish yo‘q, shuning uchun
ozgina kuch ham jismni harakatga keltirishi mumkin.
Masalalarni tushungan holda yechish faqat shunga tegishli nazariy
materialni to‘liq o‘zlashtirgan holdagina mumkindir. Buning uchun har bir mavzu
bo‘yicha darsga tayyorlanishda mavzu muammolarini yaxshi tushunishda va ularni
to‘g‘ri talqin qilishda talabalarning e’tiborini jalb qilishga imkon beruvchi nazorat
savollari keltirilgan.
O‘quv qo‘llanmadan foydalangan holda talaba:
1. Nazorat savollari va ko‘rsatilgan adabiyotlar yordamida berilgan bo‘limni
sinchiklab o‘rganishi kerak;
2. O‘qib o‘rganilgan nazariyaga, uslubiy ko‘rsatma va misollarga tayangan
holda o‘qituvchi tomondan ko‘rsatilgan uy vazifasini mustaqil bajarishi kerak;
3. Uyga berilgan masalalarga nisbatan murakkabroq masalalarni
auditoriyada yechishda faol va ijodkor bo‘lishga talaba o‘zini tayorlashi lozim.
Har bir mavzu bo‘yicha uy vazifasini talaba auditoriyadagi darsga qadar bir
kun oldin topshirishi kerak.
Masalalarni yechishda quyidagi qoidalarga amal qilish maqsadga muvofiq
bo‘ladi:
1. Masalani sinchiklab o‘qib uning mazmunini tushunib olish zarur.
Agar masalaning harakteri imkon bersa, uni tushuntiruvchi rasm chizmasini
chizish kerak;
2. Masalani tahlil qilib qanday obyektlar yoki jarayonlar haqida so‘z
ketayo‘tganligini, qanday kattaliklar ularni aniqlayotganligini, ko‘rilayotgan
hodisalar qanday fizik qonuniyatlarga bo‘ysunishini aniqlash kerak;
3. Masalani yechishda optimal usulni tanlab olish kerak;
4. Avval masalani umumiy ko‘rinishda yechib, bunda qidirilayotgan kattalik
masalada berilgan kattaliklar orqali ifodalanishi kerak;
5. Berilgan kattaliklarni son qiymatlari bir sistemada – XBS sistemasida
qo‘yilishi kerak;
6. Masala yechishni oxirida o‘lchov birligini mosligi tekshirilishi zarur;
7. Uy vazifasini tayyorlashda ishlatilayotgan qonunlar va formulalar qisqa,
ammo batafsil tushuntirilishi kerak;
8. Olingan javoblarni son qiymatini to‘g‘ri ekanligi baholanadi.
O‘quv jarayonlarini loyihalashtirishda ta’lim mazmunini, ta’lim maqsadi,
kutilayotgan natijani to‘g‘ri belgilash, ta’lim metodlari, shakllari va vositalarini
to‘g‘ri tanlash, o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashni aniq
mezonlarini oldindan ishlab chiqish, mashg‘ulotga ajratilgan vaqt ichida ularni
to‘g‘ri amalga oshirish va bir-biri bilan uyg‘unlashuviga e’tiborni qaratish
maqsadga muvofiqdir. Bolalarda, asosan, yechim algoritmi noaniq bo‘lgan
nostandart masalalar birmuncha qiyinchilik tug‘diradi. Umuman alohida olingan
har qanday masala nostandart bo‘lishi mumkin.
Uning yoniga shunga o‘xshash bir nechta masalalarni keltirsa, u standart
bo‘lib qoladi. Nostandart masalalarning xususiyati - ularning yechimini topish har
doimgidek ma'lum algoritmdan iborat bo‘lmasligida. Bu izlanish o‘quvchilardan
bir xil masalalar ustida ishlashdan ko‘ra ko‘proq masalalar yechishning umumiy
malakalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan faol harakatni amalga oshirishlarini
talab qiladi. Nostandart masalalarni yechish o‘quvchilarga taqqoslash, kuzatishga
doir tajribalarni to‘plashga, murakkab bo‘lmagan matematik qonuniyatlarni
aniqlashga, isbot talab etadigan farazlarni o‘rtaga tashlashga imkon beradi. Shu
munosabat bilan o‘quvchilarda deduktiv mulohaza yuritishga ehtiyoj tug‘ilishi
uchun sharoit yaratadi. Bunday masalalar o‘qituvchiga o‘quvchilarda
mehnatsevarlik, maqsadga erishishda tirishqoqliq kabi shaxsiy axloqiy xislatlarni
tarbiyalashga yordam beradi. Shu bilan birga masalaga qiziqish, masalani
yechishga bo‘lgan hohish, masalaning yechimini topishga ishonch kabi xislatlarni
tarkib toptiradi. Nostandart masalalarni yechish uchun, bir tomondan,
o‘quvchilarda masalalarni yechishning umumiy malakalarini shakllantirish, boshqa
tomondan esa ularni maxsus usullar bilan tanishtirish zarur. Maktabda o‘quvchilar
o‘quv jarayonida fizik hodisa, jarayonlarni va ulardagi qonun va qonuniyatlarni
o‘rganish bilan birga, olingan nazariy bilimlarni amalda qo‘llay bilish, nazariyani
amalda sinab ko‘rish maqsadida ma‘lum qonunlar va formulalarga bog‘liq bo‘lgan
fizik masalalarni yechishga o‘rganib, ko‘nikma va malakalar hosil qilishlari va
ularni rivojlantirib bormoqlari zarur. Nostandart masalalar yechish malakasini
shakllantirish darsning didaktik tuzilmasini o‘rganilgan material bo‘yicha
bilimlarni takrorlash va baholashni, yangi malakalarni shakllantirishni va
mavjudllarini rivojlantirishni, bilim va malakalarni yangi sharoitda zamonaviy
pedagogik va innovatsion texnologiyalar asosida tashkil qilishnini o‘z ichiga oladi.
O‘quvchini umumiy fizikadan nostandart masalalar ishlashga o‘rgatish,
o‘qitishning eng murakkab muammolaridan biridir. Masala ishlashning samarali
bo‘lishi, o‘qituvchining qo‘llagan metodikasi va o‘quvchilarni masala ishlashning
umumlashtirilgan metodlarini o‘zlashtirganligiga bog‘liq bo‘ladi.
Nostandart masalalar yechish malakasini shakllantirish darsning didaktik
tuzilmasini o‘rganilgan material bo‘yicha bilimlarni takrorlash va baholashni,
yangi malakalarni shakllantirishni va mavjudligini rivojlantirishni, bilim va
malakalarni yangi sharoitda qo‘llashni, uy vazifasini o‘z ichiga oladi. Fizikadan
masalalar yechish darsi tuzilmasini quyidagicha havola etib kelingan:
1. Ishning maqsadini aniqlash.
2. Ishni bajarish tartibini nazariy asoslash.
3. Ishni bajarish namunasi (o‘qituvchi tomonidan mazmuni mos masalani
namuna sifatida yechib ko‘rsatish).
4. O‘quvchining mashqlari (mustaqil masala yechish)
5. Xulosa chiqarish va yakunlovchi suhbat.
6. Uyga vazifa berish.
Masala yechish darsi mazmunining o‘ziga xos hususuyati nazariy bilishning
ikkita yakunlovchi bosqichi: nazariy natijalarni keltirib chiqarishga va nazariy
xulosalarni amaliy qo‘llashga mos keladi.
Fizik masalalarning aniq yechimini topishda tasavvur va qonunlar
uzviyligini to‘g‘ri aniqlash va tadbiq qilish muhim amaliy ahamiyatga ega. Bizga
ma‘lumki, fizikaga doir ko‘pchilik masalalar bevosita usuli bilan, ya‘ni
izlanayotgan kattaliklar bir nechta formulalar yordamida aniqlanadi va keyinchalik
hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, agar aniqlanadigan kattaliklar o‘zaro bog‘langan
bo‘lsa, ularni topish uchun tenglamalar sistemasi tuziladi va ular birgalikda
yechilib, noaniq kattaliklar qiymatlari topiladi. Ammo, fizikada shunday nostandart
masalalar mavjudki, ular faqat bilvosita usuli bilan, ya‘ni aniqlanadigan kattaliklar
o‘zaro bog‘lanmagan bo‘lib, ularni topish uchun tenglamalar sistemasi
bog‘lanmagan holda tuziladi va ular keyinchalik birgalikda yechilib, qidirilayotgan
kattalik qiymati topiladi. Masalaning shartini diqqat bilan o‘qib chiqish, asosiy
savolni aniqlash, masalada berilgan jarayonlar va hodisalarni tasavvur qilish.
1. Masalaning shartini takroran o‘qib chiqish tufayli, undagi asosiy savol,
ishlashning maqsadi, ishlashga kerakli ma’lumotlarning berilganligi yana bir bor
aniqlanadi.
2. Qabul qilingan belgilashlardan foydalanib, masala shartini SI sistemasida
yozish.
3. Masalaga taalluqli zarur chizmalarni chizish.
4. Masalani yechish usulini aniqlash va uni ishlash rejasini tuzish.
5. Masalaning shartidagi jarayonlarga tegishli asosiy va qo‘shimcha
formulalarni yozish.
6. Izlanayotgan kattalikni ma’lum kattaliklar orqali ifodalab, tenglamani
umumiy holda topish.
7. Topilgan tenglamaga kattaliklarning o‘lchov birliklarini qo‘yish orqali
tekshirib ko‘rish.
8. Formulaga, berilgan kattaliklarning son qiymatini qo‘yib, hisoblashni
bajarish.
9. Olingan natijani haqiqatga to‘g‘ri kelishini tekshirib ko‘rish.
10. Masalani ishlash tufayli topilgan javobni yozish.
| 