|
MEXANIK HARAKAT HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR
|
| bet | 2/2 | | Sana | 15.05.2024 | | Hajmi | 26,54 Kb. | | #235658 |
Bog'liq 1-m fizika arxitekturaMEXANIK HARAKAT HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR
Mexanika so’zi - yunonchadan olingan bo’lib, mashina haqidagi ta’limot
degan ma’noni anglatadi.
Mexanikaning asosiy vazifasi - jismlarning harakat tezligi jism massasi va
unga ta’sir etuvchi kuchlarga bog’liqligini, shuningdek, istalgan vaqtdagi
vaziyatini aniqlashdan iborat.
Jismning mexanik harakati deb, jismlarning, yoki jism qismlarining bir-
biriga nisbatan fazodagi vaziyatining vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishiga aytiladi.
Fizikaning, mexanik harakat qonunlari hamda bu harakatni vujudga
keltiruvchi va o’zgartiruvchi sabablarini o’rganuvchi bolimi mexanika deyiladi.
Mexanika – o’rganilayotgan jismlarning o’lchamlari va tezliklariga qarab
klassik, relyativistik va kvant mexanikalariga ajraladi.
Klassik mexanika – tezliklari yorug’likning bo’shliqdagi tezligidan juda
kichik bo’lgan makrojismlarning harakat qonunlarini o’rganadi (Galiley, Nyuton). Relyarivistik mexanika - yorug’likning bo’shliqdagi tezligiga yaqin
bo’lgan tezliklar bilan harakatlanuvchi jismlarning harakat qonunlarini o’rganadi (Eynshteyin).
Kvant mexanikasi – mikrojismlarning (atomlar va elementar zarralarning)
harakat qonunlari o‘rganiladi.
Mexanika uchta: kinematika, dinamika, va statika bo’limlaridan iborat.
1. Kinematika – jismlarning harakat qonunlarini, bu harakatni vujudga
keltiruvchi sabablarni e’tiborga olmay o’rganadi.
2. Dinamika - jismlarning harakat qonunlarini, bu harakatni vujudga
keltiruvchi va o’zgartiruvchi sabablar bilan birgalikda o’rganadi.
3. Statika – jismlar sistemasining muvozanat qonunlarini o’rganadi va
fizikada dinamika qonunlari bilan birgalikda ko’riladi.
Organilayotgan jism harakati, undan soddaroq bo’lgan fizik model sifatida
tanlab olingan jism harakati bilan solishtirish yordamida o’rganiladi.
Muayyan sharoitda o‘lchami va shakli hisobga olinmasa ham bo‘ladigan
jism moddiy nuqta deb ataladi.
Jismning harakat trayektoriyasi bo‘ylab bosib o‘tgan
masofasi, trayektoriya uzunligi yo‘l deb ataladi va s harfi bilan belgilanadi.
Jism harakatidagi boshlang‘ich va oxirgi vaziyatini tutashtiruvchi yo‘nalishli
kesma ko‘chish deb ataladi.
Absalyut qattiq jism – har qanday kuch ta’sirida ham istalgan ikki nuqtasi
orasidagi masofa o’zgarmay qoladigan jismga aytiladi.
Soddalashtirish maqsadida jismlar harakati uch turga bo‘lib o‘rganiladi:
ilgarilanma, aylanma va tebranma. Ilgarilanma harakat:
Harakat davomida jismning hamma nuqtalari bir xil ko‘chsa, bunday harakat-ga ilgarilanma harakat deyiladi.
Jismlar harakatini uch turga: ilgarilanma, aylanma va tebranma harakatlarga
bo‘lish shartli bo‘lib, bu murakkab harakatlarni tahlil qilishni osonlashtiradi va
matematik ko‘rinishda ifodalash imkonini beradi.
SKALYAR VA VEKTOR KATTALIKLAR
Fizik kattaliklarni ikkita guruh – skalyar va vektor kattaliklarga bo‘lish mumkin.
Yo‘nalishining ahamiyati bo‘lmagan, faqat son qiymati bilan aniqlanadigan
kattaliklar skalyar kattaliklar deb ataladi.
M: Hajm, vaqt, yo‘l, massa, energiya kabi fizik kattaliklar skalyar kattaliklardir.
Son qiymatlari va yo‘nalishlari bilan aniqlanadigan kattaliklar vektor
kattaliklar deb ataladi.
Dinamika mexanikaning jismlar harakati paydo bo’lishi sabablarini o’rganuvchi bo’limidir. Shuning uchun ham bu bo’limda sanoq sistemasini tanlashga alohida e`tibor beriladi. Kinematikada harakatni tavsiflash uchun uni ifodolovchi kattaliklarni sanoq sistemasi bilan bog’lamagan edik. Koordinatalar sistemasi bilan bog’langan sanoq jismi sifatida bir-biriga nisbatan harakatlanuvchi jismlarni olish mumkin. Dinamikada esa koordinatalar sistemasi bilan bog’langan inertsial sanoq sistemasini tanlashga to’gri keladi. Inertsial sanoq sistemasida moddiy nuqta unga nisbatan o’zgarmas tezlik bilan erkin harakatlana oladi. Bunda moddiy nuqta erkin bo’lishi uchun hech qanday jism ta`sir etmasligi kerak. O’z-o’zidan ma`lumki, tanlangan inertsial sanoq sistemasiga nisbatan o’zgarmas tezlik bilan harakatlanayotgan boshqa sanoq sistemalari ham inertsial bo’ladi. Inertsial sanoq sistemasini tanlash uchun boshqa jismlar ta`sir etmayotgan sanoq jismini olish zarur. Bunday jism erkin deyiladi. Yerga bog’langan koordinatalar sistemasini inertsial deb hisoblash mumkin. Ammo o’zoq davom etadigan harakat uchun koordinatalar sistemasini aniq inertsial deb bo’lmaydi. Masalan, mayatnikning tebranish tekisligi inertsial sanoq sistemasiga nisbatan o’zgarmasligi zarur, ammo uning tebranish tekisligi vaqt o’tishi bilan yer sirtiga nisbatan buriladi, uchayotgan snaryad ham mo’ljaldan og’adi va h. k. Chunki yer o’z o’qi va Quyosh atrofida aylanadi. Shuning uchun ham yer bilan bog’langan inertsial sanoq sistemasi takriban inertsial bo’ladi. Quyosh bilan bog’liq bo’lgan inertsial sanoq sistemasini aniq deyish mumkin. Ammo bu sismtemani ham aniq inertsial deb bo’lmaydi, chunki Quyoshga ham boshqa osmon jismlari ( yulduzlar, planetalar va h. k) ta`sir etadi. Shunday qilib, inertsial sanoq sistemasi taxminiy (abstarkt) dir. Ammo ularni qandaydir aniqlik bilan qo’llashimiz mumkin. N’yutonning yuqoridagi ta`rifini kamchiligi shundan iboratki, inertsial sanoq sistemalari to’g’risida so’z yuritilmagan. Buning o’rniga absalyut fazo tushunchasini kiritdi. Natijada ma`lum bo’ldiki, mutloq fazo tushunchasi ma`noga ega emas ekan. Shunday qilib, N’yutonning birinchi qonuni quyidagicha ta`riflanadi: shunday inertsial sanoq sistemalari mavjudki, biror bir jismga boshqa jism ta`sir etmasa yoki ularning ta`sirlari o`zaro kompensatsiyalansa bunday jism tinch holatda turadi yoki to’gri chiziqli tekis harakatini davom etdiradi.
|
| |
