|
“Jahon iqtisodiyoti globallashuvi” tushunchasi va uning tasnifi
|
| bet | 3/8 | | Sana | 22.05.2024 | | Hajmi | 84,3 Kb. | | #250538 |
Bog'liq Global iqtisodiy rivojlanish1.2. “Jahon iqtisodiyoti globallashuvi” tushunchasi va uning tasnifi
A.Vahobov ta‘kidlashicha, jahon iqtisodiyotiga keng va tor ma‘nolarda ta‘rif berish mumkin. Keng ma‘noda jahon iqtisodiyoti - bu milliy iqtisodiyotlar yig’indisi sifatidagi tizim hisoblansa, tor ma‘noda - bu milliy iqtisodiyotlarning tashqi dunyoga tovarlar, xizmatlar va iqtisodiy resurslar yetkazib beruvchi qismlarini qamrab oluvchi tizimdir. Jahon iqtisodiyotiga berilgan tor ma‘nodagi ta‘rif iqtisodiy nazariyadagi sotiladigan mahsulotlar va omillar tushunchasiga mos keladi. Ma‘lumki, sotiladigan mahsulotlar va omillarga asoslangan xo’jalik aloqalari yuzlab milliy xo‗jaliklarni ―jahon iqtisodiyoti‖ deb ataladigan bir tizimga birlashtirishini e‘tiborga olish lozim. Ilmiy va o’quv adabiyotlarda ―Jahon iqtisodiyoti‖ yoki ―Jahon xo’jaligi‖ tushunchalari mustahkam kirib bo’ldi, biroq uning mazmuni turlicha talqin qilinadi. Ayrim mutaxassislar jahon iqtisodiyotini barcha mamlakatlarning o’zaro bog’langan milliy xo’jaliklari majmui sifatida ifodalaydi, boshqa mutaxassislar esa 1 Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: bu o’ziga xos funksiyalariga, maxsus institutlariga ega organizmdir va biz jahon xo’jaligi haqida ayrim mamlakatlar xo’jaliklari yig’indisidan farq qiladigan xo’jalik deb so’z yuritishga to’la haqlimiz‖, deb aytadi2 . Bu ta‘rif shakllanayotgan global iqtisodiyot mohiyatini aniqroq aks ettiradi. Shu bilan birga, ishlab chiqarishning xalqaro kooperatsiyasi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, tashqi savdo va xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanishi natijasida milliy iqtisodiyotlarning o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi kuchayadi. Bu hodisa iqtisodiyotning baynalminallashuvi deb ataladi. Iqtisodiyotning baynalminallashuvi – bu ayrim mamlakatlar iqtisodiyotlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog‗liqligi kuchayishidir. Globallashuv jarayoni turlicha qabul qilinadi va baholanadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda unga turlicha munosabatda bo’lishadi. Bir tarafdan, xorijiy raqobat uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdo, kapital va mehnat resurslari ko’chib yurishining kuchayishi jahon ishlab chiqarish omillaridan samaraliroq foydalanish, jahon ishlab chiqarishini oshirish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi va unda ishtirok etuvchi mamlakatlar uchun yutuq deb atash mumkin. Boshqa tarafdan, global bozorlarda raqobatning kuchayishi, xo’jalik faoliyatining keng erkinlashuvi mamlakatlar uchun xavf-xatarlar tug’dirishi muqarrardir. Rivojlangan mamlakatlar uchun buning foydali jihatlari aniq ko’rinib turibdi, biroq rivojlanayotgan mamlakatlar haqida, ayrim hollarda, bunday deb bo’lmaydi. Ularning ko’pchiligi baynalminallashuvda xomashyo va mehnat resurslari yetkazib beruvchilar sifatida ishtirok etib, rivojlangan va qudratliroq davlatlarga qaram bo’lib qolishini e‘tirof etish mumkin. Sobiq AQSH Prezidenti B.Klinton huzurida iqtisodiy maslahatchilar guruhiga rahbarlik qilgan J.Stiglits iqtisodiy siyosat xususiyatlarini ta‘riflayotib, davlat va bozor munosabatlar o’zaro hamkorlikka qaratilgan bo’lishi kerakligini hamda davlat bozordagi muvaffaqiyatsizliklarni yumshatishda va ijtimoiy adolatni ta‘minlashda muhim rol o’ynashi kerakligini qayd etgan. U ochliq, hayot standartlari pasayishi, ishsizlikni globallashuvning salbiy oqibatlari qatoriga kiritgan. ―Jahon iqtisodiyoti globallashuvi‖ tushunchasi bilan birga ―global iqtisodiyot‖ tushunchasi keng qo’llanib kelinmoqda. Hozirda, yagona yaxlit bir ―global iqtisodiyot‖ tushunchasi shakllanmagan bo’lib, murakkab tizim sifatida e‘tirof etilib kelinmoqda va ayniqsa, so’nggi yillarda bu tizimda katta o’zgarishlar yuz bermoqda. Bu o’zgarishlar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: ishlab chiqarish kuchlarining baynalminallashuvi va globallashuvi; xalqaro iqtisodiy munosabatlarning global tus olishi va jahon moliya bozorining tez sur‘atlarda rivojlanishi; jahon va mintaqaviy inqirozlarning kelib chiqishi; turli mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishida farqlarning chuqurlashuvi, shuningdek, ahborotkommunikatsion texnologiyalarning rivojlanishi va ―raqamli‖, ―yangi‖ iqtisodiyot tushunchalari kirib kelishi. ―Global iqtisodiy tizim real voqeaga aylangan va uning qonunlari hamda rivojlanish shakllari jiddiy o’zgarishni talab qiladi va ―Global iqtisodiyot taraqqiyotimizning ko’p jihatlariga ta‘sir ko’rsatadigan hozirgi zamonning eng muhim fenomenini ifodalashini isbotlaydigan qo’shimcha dalillar kerak emas‖, deb qayd etadi.
Globallashuvning tahlili davlatlarni global dunyodagi funksiya- larni oydinlashtirib beradi, negaki ayrim sohalarda globallashuvning taʼsiri uncha katta ahamiyatga ega emas. Har qanday chegaradan yuqori turgan global jihatdan qanchalik uzoqdaligimizni anglasak ham, bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha davlatlarning roli o‘zgargan. Davlatlar kapitalni jalb qilish va ushlab qolish va mustaqil iqtisodiy siyosatini o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘lsa ham, ularning roli nazoratda emas, balki iqtisodiyotni tartibga solishdan iborat.
XX asrning ikkinchi yarmi va XXI asrning o‘tgan 20 yilida jahon iqtisodiyoti taraqqiyotining eng e’tiborli jihati xalqaro iqtisodiy muno- sabatlarning global ravishda rivojlanib borishi bo‘ldi. Jahon xo‘jaligi tizimida davlatlarning ayrim guruhlari, xalqaro iqtisodiy guruhlar, alohida kompaniya va tashkilotlar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar tobora kengayib bormoqda. Bu jarayonlar xalqaro mehnat taqsi- motining chuqurlashuvi va baynalmilallashuvida, ularning bir-biriga bog‘liqligi va yaqinlashuvida, mintaqaviy xalqaro tuzilmalar va ayrim davlatlar guruhlarining rivojlanishi va munosabatlari mustahkam- lanishida namoyon bo‘lmoqda.1
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, hamkorlik va globallashuv jarayonlari qarama-qarshi dialektik xarakterga ega. Globallashuv munosabatlarining dialektikasi shundaki, ayrim mamlakatlar va iqtiso- diy guruhlarning iqtisodiy mustaqillikka hamda iqtisodiyotini mustah- kamlashga intilishi global iqtisodiyotning yanada integratsiyalashuvi, jahon iqtisodiy munosabatlarining kengayishi va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga olib keladi.
Global iqtisodiy munosabatlarning predmetini ikki asosiy qism – global iqtisodiy munosabatlarning o‘zi va uni amalga oshirish mexa- nizmi tashkil qiladi.
Global iqtisodiy munosabatlar alohida mamlakatlar, ularning min- taqaviy birlashmalari, shuningdek, bugungi kunda jahon iqtisodiyotida muhim o‘rin egallovchi alohida korxonalar (transmilliy, ko‘pmilliy va xalqaro korporatsiyalar)ning global iqtisodiy tizimdagi o‘zaro qarama- qarshi bo‘lgan iqtisodiy munosabatlari majmuini o‘z ichiga oladi.
Global iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirish mexanizmi esa huquqiy me’yorlar va ularni amalga oshirish vositalari (xalqaro iqtiso- diy shartnomalar, kelishuvlar, «kodekslar», xartiyalar va boshqalar), global iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish maqsadi yo‘naltirilgan xalqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatini o‘z ichiga oladi.
Global iqtisodiy munosabatlar tizimiga quyidagilar kiradi:
Xalqaro mehnat taqsimoti.
Xalqaro tovar va xizmatlar savdosi.
Xalqaro kapital va investitsiyalar harakati.
Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi.
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari.
Global iqtisodiy integratsiya.
Global iqtisodiy munosabatlar XX asrning 90-yillarigacha bo‘lgan davrda jahon xo‘jaligi ko‘rinishida o‘rganilgan va bu munosabatlar mintaqaviy xarakterga ega bo‘lgan. Jahon iqtisodiyotining global iqtisodiyot darajasiga o‘zgarishi bilan bu munosabatlar kengayib va chuqurlashib, global xarakterga ega bo‘ldi.
«Global iqtisodiy rivojlanish» fani turli milliy iqtisodiyotlarning o‘zaro ta’sirlashuv qonuniyatlarini, tovar va xizmatlar oqimlarining harakati va jahon hamjamiyati ichidagi to‘lovlarni, ushbu tovar va xizmatlar oqimini belgilab beruvchi hamda muvofiqlashtirib turuvchi iqtisodiy siyosatni, ularning jamiyat farovonligiga ta’sirini o‘rganadi.
«Global iqtisodiy rivojlanish» fanining predmeti mikro va makro- iqtisodiy fanlar predmetidan farq qiladi. Ushbu fanning o‘rganishpredmeti turli mustaqil davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlari va ular o‘rtasida yuzaga keladigan aloqalar tizimi hisoblanadi.
Global iqtisodiyot, odatda, tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish omillari oqimiga qarshi mamlakatlar o‘z chegaralarida o‘rnatadigan ma’lum bir ichki cheklovlarning mavjud emasligi bilan xarakterlanadi. Alohida mamlakatlar yoki hamkor guruhlar iqtisodiyoti bilan global iqtisodiyot o‘rtasidagi qator farqlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Birinchidan, har qanday korxona iqtisodiyotida ichki bozorda ishlab chiqarilgan har qanday foydali buyum yoki xizmat tovar sifatida tan olinadi. Makroiqtisodiy yondashuv esa joriy mehnat orqali ishlab chiqarilgan bunday tovarlarni yalpi ichki mahsulot va milliy daromad
tarkibiga kiritiladi.
U yoki bu milliy iqtisodiyotda kerakli buyum sifatida ishlab chi- qarilgan yoki sotilgan tovar xalqaro savdoda tovar sifatida tan olinmasligi ham mumkin. Xalqaro savdo sohasida tovarlar savdo qilinadigan (tradable goods) va savdo qilinmaydigan (nontradable goods) tovarlarga ajratiladi. Faqat ichki iste’mol uchun ishlab chiqa- riladigan tovarlar savdo qilinmaydigan tovarlar sanaladi. Ular sirasiga qurilish mahsulotlarining katta qismi, shuningdek, ta’lim, sog‘liqni saqlash, kommunal xizmatlar va boshqalar kiradi.
Bundan tashqari, raqobatbardoshligining pastligi oqibatida savdo qilinadigan tovarlarning hammasi ham tashqi bozorlarda ayirbosh qilinmasligi mumkin. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, dunyoda hech bir mamlakat ishlab chiqariladigan barcha turdagi tovarlar bo‘yicha doimiy raqobat ustunligiga erisha olmaydi.
Ikkinchidan, har bir milliy iqtisodiyotda mehnat va kapitalning nisbatan erkin ko‘chib yurishi kuzatiladi, bunga muvofiq, mamlakatda tegishli bozorlar shakllanadi va faoliyat ko‘rsatadi. Bunda hudud- lardagi ish haqi miqdorida bir oz farq kuzatilsa-da, ishchi kuchining erkin ko‘chib yurishi mazkur farqni nisbatan kamaytiradi.
Global iqtisodiyotda esa nisbatan boshqacha holat kuzatiladi. Immigratsiya qonunlari, ishchilarning mamlakatdan mamlakatga ko‘chib o‘tishi bilan bog‘liq xarajatlar va boshqa to‘siqlar turli mamla- katlarda beriladigan ish haqlari o‘rtasidagi farqlarni tenglashtirishga monelik qiladi. Ishchi kuchi oqimiga qaraganda kapitalning xalqaro oqimida to‘siqlar nisbatan kam uchraydi. Bunday farqlar, o‘z navbatida, tovarlar oqimining harakati va ichki savdo operatsiyalarining samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Uchinchidan, korxonalar iqtisodiyoti mamlakat ichida erkin savdo qiladigan va davlat ko‘magidan foydalanmaydigan firmalar faoliyatini o‘rgansa, xalqaro savdo nazariyasi esa tashqi savdo yo‘liga qo‘yiladigan turli cheklovlar va ularning savdo oqimiga ko‘rsatadigan ta’sirini o‘rganadi.
To‘rtinchidan, makroiqtisodiyot fani mamlakatning barcha hudud- larida amal qiladigan tadbirkorlik muhitini o‘rganadi. Davlat tomoni- dan qo‘llaniladigan fiskal va pul-kredit siyosati milliy chegaralar doirasidagina amal qiladi. Biroq davlat tomonidan amalga oshirila- digan ushbu siyosatlarning bir-biridan tubdan farq qilishi tovarlar oqi- mi va xalqaro shartnomalarning amal qilishiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
Beshinchidan, odatda, har bir mamlakat o‘z valyutasiga ega bo‘lib, uning taklif qilinish darajasi Federalbank tomonidan nazorat qilinadi. Makroiqtisodiyot fani ana shunday yagona valyutaning amal qilishi va uning real vaziyatlarga ta’sirini o‘rganadi. Global iqtisodiyotda esa jahon xo‘jaligi aloqalarida qatnashuvchi mamlakatlar valyutalari o‘rtasidagi munosabatni yuzaga keltiradigan valyuta bozorlari, almashuv kurslari va unga davlatlarning aralashuvi natijasida yuzaga keladigan o‘zgarishlar tadqiqot obyekti sifatida qaraladi2.
Savdo va savdo siyosati nazariyalari, shuningdek ishlab chiqarish omillarining bir mamlakatdan ikkinchisiga ko‘chib yurishi global iqtisodiyotning mikro darajasida o‘rganiladi. Global iqtisodiyotda mamlakatlar yoki mamlakatlarning iqtisodiy guruhlari mikroiqti- sodiyot fanidagi uy xo‘jaligi yoki firmalar singari qaraladi.
U yoki bu mamlakatning to‘lov balansi jami to‘lovlar va tushum- larga uzviy bog‘liqdir. Uni muvofiqlashtirish siyosati esa milliy daro- mad va baholar umumiy holatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ular bilan bog‘liq muammolar esa global iqtisodiyotning makroiqtisodiyot qismi- da o‘rganiladi. Bunda ochiq iqtisodiyot modeli, fiskal, pul-kredit siyosati va uning samaradorligi, xalqaro moliyaning makroiqtisodiy tahlili tadqiqot predmetini tashkil etadi.2
Globallashuv jarayonlarning hozirga kelib bir qator xususiyatlarini e‘tirof etish mumkin. Birinchidan, globallashuvning muqobilligi – globallashuvning ichki qaramaqarshiligini aks ettiruvchi globallashuv jarayonlarining turli variantlaridir6 . Globallashuv muqobilligi globallashuv jarayonlarining o’rnini bosadigan biror narsa taklif qilmay, ularning ichki variabelligini ifodalaydi. Bu, eng avvalo, globallashuv ro’yobga chiqariladigan quyidagi modellarga taalluqli: liberal model (ba‘zida ―neoliberal‖ terminidan foydalaniladi) yoki ijtimoiy mo’ljal olgan model. Ikkinchidan, globallashuv muqobillari mintaqalarga bo’linishda namoyon bo’ladi, unga muayyan izchillik beradigan va uning eng salbiy oqibatlarini kamaytiradigan o’ziga xos shakli sifatida qaraladi. Globallashuvning muqobilligining borligi jahon globallashib borayotgan bir paytda globallashuvning o’zi uchun salbiy oqibatlarini kamaytirib va bu jarayonlardan imkon qadar ko’p foyda olib, inson uchun globallashuv jarayonlariga ta‘sir ko’rsatish imkoniyatini yaratadi. Globallashuv jarayonlari to’lqinsimon rivojlanish xususiyatlariga ega bo’lib, uning rivojlanishida bir qator to’lqinlarni keltirish mumkin. XIX va XX asrlarda globallashuvning birinchi to’lqini nazariyachilari (R. Kobden va J. Brayt) erkin savdo shubhasiz iqtisodiy o’sishga olib kelishi va misli ko‗rilmagan taraqqiyot tufayli xalqlar o’zaro adovatni unutishi haqidagi qoidani ishonch bilan asoslab berishdi. Britaniya o’zining dengizdagi, sanoatdagi va moliyaviy quvvati bilan globallashuvning birinchi to’lqiniga kafil bo’ldi. Globallashuvning jahondagi nizoli muhitga ijobiy ta‘sir ko’rsatishi haqidagi g’oya N. Eynjelning ―Buyuk illyuziya‖ nomli kitobida (1909) ishonchli ta‘riflab berildi. Asarda muallif jahon mamlakatlarining bir-biriga iqtisodiy bog’liqligi natijasida global nizolar paydo bo’lishi mumkin emasligini isbotlab berdi: 1914 yil arafasida Britaniya va Germaniya (asosiy tashqi siyosiy antagonistlar) bir-biri uchun ahamiyati bo’yicha ikkinchi o’rinda turadigan savdo hamkorlari edi. Britaniya va Germaniya yalpi milliy mahsulotining tegishli ravishda 52 foizi va 38 foizi tashqi savdoga to’g’ri kelardi. Biroq 1914 yil avgustda millatlarning global yaqinlashuvi muqarrarligi haqidagi taxmin asossizligini ko’rsatdi. Birinchi jahon urushi millatlarning iqtisodiy-axborot-aloqaviy yaqinlashuviga qattiq zarba berdi. Jarayonni jonlashtirish uchun ko’p vaqt talab etildi. XX asrning oxirgi o’n yilligidagina (ikkita jahon urushi, Buyuk turg’unlik va ko’p sonli ijtimoiy sinovlardan keyin) XX asrda yaratilgan liberal iqtisodiy tartib jahon amaliyotiga qaytadan joriy etila boshlandi. Rejali iqtisodiyot bilan raqobatlashishda G’arbning bozor iqtisodiyoti tizimi jahonni yagona bozor iqtisodiyotiga aylantirib, g’olib bo’lib chiqdi. Globallashuvning ikkinchi bosqichi (tiklanish) 1970-yillarning oxirida ahborot va telekommunikatsiyalarda yuz bergan inqilob asosida boshlandi va globallashuv jarayonlarining yangi xususiyati yaqqol namoyon bo’ldi. Transmilliy korporatsiyalar va nohukumat tashkilotlar milliy chegaralarni osonlik bilan yorib o’tib, barcha mamlakatlarda faoliyat yurita boshladi. Hozirga kelib, ko’pchilik mualliflar globallashuv tushunchasini ―global‖ so’zi etimologiyasiga yaqin ma‘noda, ya‘ni yaxlit, umumiy, umumjahon ma‘nosida talqin etadi va qo’llaydi. Jahon hamjamiyati uchun umumiy ahamiyatga ega bo’lgan, umuminsoniy hisoblangan, barcha xalqlar va fuqarolar, mamlakatlar hamda madaniyatlar manfaatlariga daxl qiladigan va ehtiyojini ifodalaydigan omillar, tendensiyalar va jarayonlar global hisoblanadi hamda shunday qabul qilinadi va baholanadi. Global muammolar bu umumbashariy hayot va taraqqiyot bilan bog‗liq, hozirgi zamon muammolaridir. Global muammolar avvalo jahonda kechayotgan iqtisodiy, ijtimoiy siyosiy, harbiy, ilmiy-texnologik, ijtimoiy-madaniy jarayonlarning umumbashariy ahamiyat kasb etishi natijasida yuzaga keldi. Global muammolarni 4 guruhga ajratish mumkin: Birinchidan, xalqaro siyosiy munosabatlarda vujudga kelgan global muammolar – jahonda rivojlangan, rivojlanib kelayotgan va qoloq mamlakatlarning mavjudligi. Hozirgi kunda jahon siyosiy tartibotini belgilashda dunyodagi 7 rivojlangan mamlakatning mavqei katta. Bu mamlakatlar bilan qoloq mamlakatlar orasidagi tafovut g’oyat kuchaydi. Taraqqiy qilgan mamlakatlarda demokratik qadriyatlar rivojlangan bo’lsa, qoloq mamlakatlarda avtoritarizm, demokratiyaga zid bo’lgan ijtimoiy munosabatlar avj oldi, xalqaro xavfsizlikka qarshi tahdidlar paydo bo’ldi. Buni terrorchilik, ekstremizm ko’’rinishlari vujudga kelganligi tasdiqlaydi. Ikiknchidan, Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda paydo bulgan global muammolar – jahon xo‗jalik tizimi vujudga kelib, unda asosan iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar ustunligi qaror topdi. Iqtisodiyoti haddan tashqari rivojlangan mamlakatlar, transmilliy korporatsiyalar jahon iqtisodiyotini boshqarayotgan bir paytda, ikkinchi tomonda ularga qaram, iqtisodiyoti juda ham past darajadagi mamlakatlar mavjuddir. Jahonda iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy taraqqiyot yutuqlariga qaramasdan boy va kambag’al mamlakatlar o’rtasidagi farq o’sib bormoqda. XX asr oxirida rivojlangan mamlakatlar jahon yalpi milliy mahsulotining 86 foizini ishlab chiqargan bo’lsa, kambag’al davlatlar atigi 1 foizni ishlab chiqardi. Ayrim mamlakatlar rivojlangan davlatlardan juda katta miqdorda qarzga botdi. Natijada ular siyosiy jihatdan mustaqil bo’lsa-da, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarga qaramdir. Jahon iqtisodiy munosabatlaridagi globallashuvning salbiy oqibatlari ham mavjud. Masalan, milliy bozorni siqib qo’yadi, ishsizlikni, fermerlarning sinishini kuchaytiradi. Bu globallashuvga qarshi harakatni keltirib chiqardi. Uchinchidan, ijtimoiy sohada vujudga kelgan global muammolar – jahon aholisi muttasil ko’payib borishi natijasida Osiyo va Afrika mamlakatlarida oziqovqat, ichimlik suv tanqisligi kuchayib, bu hol boshqa mamlakatlarda ham kuzatilayotgani, jahon aholisining muayyan qismi ocharchilikni boshdan kechirayotgani, savodsiz ekanligi, axborot-texnologiya va umuman fan-texnika inqilobi samaralaridan bahramand emasligi, butun insoniyatga xavf tug’diruvchi kasalliklar tez tarqalayotganligi shunday muammolar sirasiga kiradi. To’rtinchidan, inson va tabiat o„rtasidagi munosabatlarning buzilishi natijasida vujudga kelgan global muammolar - ular qatoriga dengiz va suv havzalarining bulg’anishi, o’rmon maydonlarining tobora qisqarishi, atmosfera ozon qatlamining yo’qolib borishi kabilar kiradi. Xatarli kimyoviy moddalarning haddan tashqari ko’p ishlatilishi natijasida qishloq xo’jaligida ekin ekiladigan yerlarning katta qismi yaroqsiz holatga kelish xavfi kuchaydi. Orol dengizi suvi kamayib, g’oyat mushkul ekologik muammolarni keltirib chiqardi. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining makro va mikro darajalari. 13 Hozirgi vaqtda globallashuv jarayoni, ya‘ni uzviy ravishda o’zaro bog’langan bir butun jahon xo’jaligining shakllanishi tez sur‘atlarda rivojlanmoqda. Mazkur jarayonning ibtidosi asrlar tubida yashirinib yotibdi. Bu o’zgarishlar xalqaro infratuzilmada iqtisodiyot globallashuvining makro va mikro darajalariga olib keldi. Globallashuvning mikro darajasi kompaniyaning milliy chegaralardan tashqarida ishlab chiqarishni va bozorni kengaytirish strategiyasi bilan belgilanadi. Globallashuvning makro darajasida milliy iqtisodiyotni xalqaro hamjamiyatga boshlovchi kuchlarning birligi tushuniladi. Bu kuchlarga birinchi darajada to’g’ridan to’g’ri xorijiy sarmoyalarni, texnologiyalarning almashinuvi, tovarlar va xizmat savdosining o’sishiga aytishimiz mumkin. Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsiya uyushmalarining iqtisodiy faollikka tortib, savdo va investitsiya to’siqlarini olib tashlaydi, erkin savdo hududlarini tashkil qilish asosida paydo bo‘ladi. Globallashuv jarayonlari davlatlararo xo’jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy, axborot va siyosiy miqyosdagi o’zaro kelishuvlarni qamrab oladi. Mikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar faoliyatining ichki bozordan tashqarida kengayishi natijasida paydo bo‗’ladi. Ko’pgina yirik TMK lar global miqyosda harakat qiladi. TMKlar globallashuv jarayonining sub‘ekti bo’lib, globallashuvning asosini, ya‘ni uni harakatga keltiruvchi asosiy kuchidir. Globallashuvning mikro darajasiga zamonaviy informatsion texnologiyalar sabab bo’lishi bilan bir qatorda, ko’pgina firmalar tomonidan raqobatbardoshlikni oshirish maqsadida qilingan sa‘iy harakatlari, standartlashtirish tizimini ishlab chiqish va joriy etish, o’lchash, ishlab chiqarilayotgan tovarning sifatini tekshirish va nazorat qilish, xalqaro savdoning tez o’sishiga yordam beradi. Zamonaviy jahon xo’jaligi - bu nafaqat jahon ishlab chiqarish kuchlarining globallashuv natijasidir, balki ularning o’zi global moliya-kredit va valyuta to’lovlarining yaqin aloqasidir. Barcha ob‘ektiv o’zgarishlar, ishlab chiqarish, kommunikatsiya, savdo, xorijiy sarmoyalar va moliya soxalarida jahon iqtisodiyotini butun bir yaxlit organizmga aylantirdi. Shu o’rinda globallashuvning ijobiy va salbiy oqibatlarini to’g’ri aniqlash ham maqsadga molikdir. Globallashuv jarayonining ijobiy tomonlari quyidagilardan iboratdir: •globallashuv natijasida xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashish chuqurlashib boradi. Bunda mablag’ va resurslar samarali sarflanadi;
•globallashuv jarayonining asosiy ustunliklaridan yana biri xarajatlarning qisqarishi, narxlarning pasayishi va barqaror o’sishni ta‘minlab berishi;
• globallashuvning ijobiy jihatlaridan yana biri erkin savdodan keladigan yutuq barcha mamlakatlarni qanoatlantiradi;
• globallashuv raqobatning kuchayishini yangi texnologiyalarni yaratilishini, shuningdek mamlakatlar o’rtasida keng tarqalishini ta‘minlashi;
• xorijiy davlatlarnnig ilg’or ilmiy-texnik, texnologik yangiliklarini amaliyotga tatbiq etish natijasida iqtisodiy qulaylikka erishilishi;
• globallashuv jarayonida xalqaro raqobat kuchayib, milliy bozordagi ichki raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchli raqiblar ham qo’shiladi va natijada narxlarni pasaytirish va tanlash imkoniyatini beradi;
• globallashuv ilg’or texnologiyalarning tarqalishi va global miqyosdagi ishlab chiqarishning ratsion almashuvi natijasida mehnat unumdorligi oshishiga olib keladi. Bunda jahon miqyosidagi innovatsiyallarni amaliyotga uzluksiz tatbiq etishi mumkin bo’ladi;
• globallashuv moliyaviy resurslarning asosiy qismi aylanishini ta‘minlashga keng imkon yaratadi.
Globallashuv jahon hamjamiyatini turli sohalarda harakatlarini faollashtirib, insoniyat uchun umumiy muammolarni, eng avvalo ekologik muammolarni xal etish uchun jiddiy asos yaratadi. Xullas, kopchilik mutaxassislar, globallashuvning pirovard natijasi jahondagi mamlakatlarda farovonlikning oshishiga olib keladi, deb umid qiladilar. Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlar rivojlangan mamlakatlarda xayrixoxlik bilan, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa xavotir bilan qabul qilinmoqda. Buning sababi shundaki, globallashuv jarayonining afzalliklari barcha mamlakatlarga teng taqsimlanmaydi. Shuning uchun ham globallashuvdan kim foyda ko’radi, degan savol turli munozaralarga sabab bo’lmoqda. Zamonaviy globallashuv jarayonlari eng avvalo sanoati rivojlangan mamlakatlar mavqeyini mustahkamlab, ularga qo’shimcha afzalliklar beradi. Xalqaro mehnat taqsimoti doirasida globallashuv jarayonining kengayishi iqtisodiy kam rivojlangan mamlakatlar mavqeyi salbiy o’zgarishiga sabab bo’lib, ularni globallashuv jarayoni sub‘ektlariga emas, balki ob‘ektlariga aylantirishi mumkin.
|
| |
