1-MAVZU: KIRISH. METROLOGIYA OʻLCHASHLAR
HAQIDAGI FAN
Reja:
1.1. Kirish. Fanning maqsadi va vazifalari.
1.2. Fanning rivojlanish tarixi haqida qisqacha ma’lumotlar.
1.3. Oʻlchashlar nazariyasi haqida.
1.3. Bilish nazariyasida oʻlchashlarning oʻrni.
1.4. Metrologik oʻlchashlarga boʻlgan talabning oshishi.
Tayanch soʻzlar: metrologiya,
nazariy metrologiya, amaliy metrologiya,
qonunlashtiruvchi metrologiya, bilish, bilish predmeti, empiric bilish, nazariy bilish,
ilmiy muammo, ilmiy gipoteza.
1.1. Metrologiya haqida tushuncha va unga oid ta’riflar.
Metrologiya fan sifatida oʻlchashlar, ularga bogʻliq va tegishli boʻlgan qator
masalalarni oʻz doirasiga oladi. Metrologiya aslida yunonchadan olingan boʻlib,
oʻlchash, oʻlcham, nutq, mantiq, ilm yoki fan ma’nolarini bildiradi. Umumiy tushun-
chasini oladigan boʻlsak, metrologiya - oʻlchashlar haqidagi fan.
Oʻz DSt 8.010.1:2002 “Oʻzbekiston Respublikasining oʻlchashlar birliligini
ta’minlash davlat tizimi. Metrologiya. Atamalar va ta’riflar. 1-qism.
Asosiy va
umumiy atamalar” davlat standartida “metrologiya” atamasiga quyidagicha ta’rif
berilgan:
Metrologiya -
oʻlchashlar, ularning birliligini ta’minlash usullari va
vositalari hamda kerakli aniqlikka erishish yoʻllari haqidagi fan [14].
Metrologiya fani shugʻullanadigan asosiy masalalar 1.1-rasmda koʻrsatilgan.
1.1 - rasm. Metrologiya fani shugʻullanadigan masalalar.
1.2-rasm. Metrologiyaning boʻlimlari.
Nazariy metrologiya: “Metrologiya asoslari” fanining nazariy
metrologiya
boʻlimi:
- bilish nazariyasining metrologiyadagi tutgan oʻrni:
- metrologiyaning aksiomalari va postulatlari;
- oʻlchashlar;
- oʻlchash jarayoni, oʻlchash jarayonining medeli va
modellashtirish;
- oʻlchashlarning klassifikatsiyasi;
- oʻlchanadigan kattaliklar, oʻlchanadigan
kattaliklarning shkalasi, reperli
(tayanch)
nuqtalar;
- tasodifiy kattaliklar nazariyasining asosiy tushunchalari;
- tasodifiy kattaliklarning taqsimot qonunlari;
- tasodifiy elementar funksiyalar va ularning taqsimoti;
- ehtimolliklarning taqsimotini sonli xarakteristikalari;
- oʻlchash xatoliklari; ularning turlari, tasodifiy xatoliklar, ularning ehtimoliy
funksiyalari;
- oʻlchanadigan kattalikning chinakam qiymatini va oʻrtacha
kvadratik
ogʻishini aniqlash va nuqtali
baholash;
- oʻlchash xatoliklarining ishonchli intervali va ishonchli chegaralarini
aniqlash va baholash;
- muntazam xatoliklar, ularning turlarini aniqlash va ularni bartaraf etishning
asosiy uslublari;
- bir marotaba va koʻp marotaba oʻlchash natijalariga matematik qayta ishlov
berish; qoʻpol xatoliklarning namoyon boʻlishini aniqlash;
- oʻlchashlar
noaniqligini baholash;
- noaniqlik manbalarining namoyon boʻlishi;
- oʻlchashlar noaniqligining umumiy klassifikatsiyasi;
- noaniqliklarni miqdoriy jihatdan tafsiflash;
- korrelyatsiya tahlili;
- standart noaniqliklar qiymatini hisoblash;
- standart noaniqlikni A tipi boʻyicha, B tipi boʻyicha baholash;
- noaniqlik toʻgʻrisida
hisobot tuzish;
- oʻlchash vositalarining klassifikatsiyasi; oʻlchash vositalarining metrologik
xarakteristikalari;
- etalonlar, etalonlarning metrologik tabaqalanishi;
- kattalik birliklarining uzatish tizimi toʻgʻrisida toʻliq ma’lumotlarni oʻz
ichiga oladi.
