Tuymachev
Ulmasjon
Abdumavlanovich,
Toshkent
Tibbiyot
akademiyasi “Jamoat salomatligi, sogMiqni saqlashni tashkil etish va
boshqarish kafedrasi” assistenti
Taqrizchilar:
Sabirov J.R., Toshkent tibbiyot akademiyasi huzuridagi Xarbiy
tibbiyot fakulteti boshligM, tibbiyot xizmat polkovnigi.
Shaymardov 0 ‘.B.,
Toshkent pediatriya tibbiyot instituti “Fuqaro
muhofazasi, jismoniy tarbiya va vrach nazorati” kafedrasi katta o ‘qituvchisi,
zaxiradagi tibbiy xizmat mayori.
U shbu darslik hayot faoliyati xavfsizligi va fuqaro muhofazasi bilan tanishtirish
maqsadida tayyorlandi. U oliy tibbiy ta’lim muassasalari talabalarini o ‘qitish dasluri
asosida yaratildi.
Darslik tabiiy, texnogen, ekologik, xarbiy va ijtimoiy tusdagi favqulodda
vaziyatlarda fuqaro muhofazasi tibbiyot xizmalining asosiy vazifalari haqida ma’lumot
beradi.
Darslikni tayyorlashdan asosiy maqsad bo‘lg‘usi shifokorlarga tinchlik va xarbiy
davrda sodir boMishi ehtimoli boMgan favqulodda vaziyatlar, bunday vaziyatlarning
oldini olish, ularni bartaraf etish, aholi va hududlarni mhofaza qilish yo'IIari hamda bu
ishlarni bajarishga jalb etiladigan, “ Fuqaro muhofazasi tibbiyot xizmati” umumiy nomi
bilan yuritiladigan tibbiyot rahbarlari, tibbiyot tuzilmalari, kuch va vositalarining
tashkiliy tuzilishi, jihozlanishi, vazifalari va faoliyati bilan tanishtirishdan iboratdir.
ISBN 978-9943-5886-4-6
© “Hilol Media” 2019.
Mundarija
Kirish...........................................................................................................
4
1-mavzu
Hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash asoslari....................................
6
2-mavzu
Fuqaro muhofazasi tibbiyot xizmatining tashkiliy strukturasi.
Zararlangan aholining davolash - ko'chirish ta’minotining asoslari...
10
3-mavzu
Terrorizm va aholi muhofazasi................................................................
28
4-mavzu.
Ommaviy qirg4in qurollarining tasnifi. Jabrlanish o‘chog‘ining
tibbiy taktik tavsifi. Yo‘qotishlar. Yadroviy qurol. Yadroviy portlash
omillari........................................................................................................
33
5-mavzu
ToMqin zarbi. Jabrlanish zonalari tavsifi. YorugMik ajralishi.
0 ‘tuvchi nurlar...........................................................................................
37
6-mavzu
Favqulotda vaziyatni baholash. Radiatsion holat. Radioaktiv
zararlanish manbaalari. Zonalar tavsifi...................................................
47
7-mavzu
Dozimetriya metodlari. Dozimetrik asboblar tasnifi............................
55
8-mavzu
Kimyoviy qurol. Zaxarli moddalarning tasnifi. Kimyoviy vaziyatni
baholash.......................................................................................................
67
9-mavzu
Tabiiy, texnogen, ekologik va ijtimoiy tusdagi favqulotda
vazivatlarda hayot faoliyati xavfsizligi va fuqaro muhofazasi.............
80
10-mavzu
Favqulotda vaziyatda aholini muhofaza qilish. Jamoa himoya
vositalari......................................................................................................
99
11-mavzu
Shaxsiy himoya vositalari. Maxsus himoya vositalari. Shaxsiy tibbiy
vositalar va ulardan foydalanish...............................................................
109
12-mavzu
Favqulotda vaziyat xavfi tug4 ilganda va sodir bo4lganda aholini
evakuatsiya qilish.......................................................................................
134
13-mavzu
Aholini dushman tajovuzi xavfi paytida va shikastlangan aholini
davolash-ko‘chirish va tibbiy ta'm inlash................................................
149
14-mavzu
Shikastlangan o'choqlarda dastlabki umumiy, dastlabki tibbiy
yordamni tashkil qilish...............................................................................
155
15-mavzu
Shikastlangan o 4choqlarda dastlabki shifokor yordamini tashkil
qilish.............................................................................................................
158
16-mavzu
Malakali va ixtisoslashgan mutaxassis tibbiy yordamini tashkil etish.
167
17-mavzu
Bakteriologik (biologik) vositalar bilan zararlangan o 4choqda
epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar..........................................................
182
18-mavzu
Fuqaro muhofazasi tibbiy xizmatining tuzilmalari va muassasalarini
mol-mulklar bilan ta'm inlash va muhofaza qilish.................................
203
Foydalanilgan adabiyotlar......................................................................... 217
KIRISH
Mamlakatimiz o‘z mustaqilligiga erishgan birinchi yillardanoq eng
dolzarb masalalar qatorida fuqarolarni turli xil tabiiy va texnogen favqulodda
vaziyatlardan muhofaza qilish vazifasiga katta e ’tibor qaratildi.
Jamiyat taraqqiyotining hozirgi davri insoniyat va uni o ‘rab turgan
tabiiy muhit o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar hamda favqulodda vaziyatlar
(FV) o‘sib borishi bilan ajralib turadi. Asrlar davomida texnogen halokatlar
(katastrofalar) soni ham o‘sib bormoqda. Ularning eng ko‘p miqdori va
oqibatlari ham XX asrga, ayniqsa uning ikkinchi yarniiga to ‘g ‘ri keladi.
Qator mamalakatlarda sanoat va xarbiy yadroviy komplekslarda, kimyo
sanoati korxonalarida, kosmik obyektlarda yirik avariyalar kuzatildi, bunda
misli ko‘rilmagan iqtisodiy talofatlar ko‘rildi, minglab insonlar halok boMdi,
millionlab kishilar tan jarohatlari olishdi. Fan, texnika va ishlab chiqarish
to‘xtovsiz rivojlanib borayotgan bugungi asrimizda “Tabiat-Jamiyat-Inson”
tizimidagi o‘zaro ta’sirlar natijasida yuzaga kelishi mumkin boMgan turli
xildagi favqulodda vaziyatlardan aholini, xududlarni, moddiy va ma’naviy
boyliklarni muhofaza qilish vazifalari dolzarbligicha qolib kelmoqda.
Mustaqillika erishishdan oldin respublikamiz xududida amal qilgan
“ Fuqaro mudofaasi” tizimi vazifalari asosan aholini va xududlarni xarbiy
harakatlar davrida yuzaga kelishi mumkin boMgan favqulodda vaziyatlardan,
eng avvalo ommaviy qirgMn qurollari ta’siridan himoya qilishni o‘z ichiga
olgan edi. Lekin insoniyat hayotiga nafaqat ommaviy qirgMn qurollari va
qurolli to‘qnashuvlarda qoMIaniladigan boshqa vositalar, balki tabiiy ofatlar,
ekologik muammolar, ishlab chiqarish sohasida, sanoatda, energetikada,
transportda yuzaga keladigan halokatlar, avariyalar va boshqa muammolar
to'xtovsiz tahdid solib turadi. Oxirgi 20-30 yillik oMmishda yer yuzida sodir
boMgan halokatlar va tabiiy ofatlar natijasida halok boMgan, sogMigMni
yo'qotgan, boshpanasiz qolgan odamlar sonini eslashning o‘zigina bunga
kifoya.
Shulardan kelib chiqqan holda, mamlakatimiz rahbariyati tomonidan
fuqaro muhofazasi vazifalari koMami faqatgina xarbiy davr chegarasida
qoldirilmasdan, uning bosh vazifalari qatoriga avariya, halokat va tabiiy
ofatlarning oldini olish, oldindan bashorat (prognoz) qilish, aholini turli xil
tabiiy va texnogen halokatlar davrida to‘g‘ri harakat qilishga o'rgatish
kiritildi. Bunday shariotlarda fuqarolar muhofazasining mukammal tuzilgan
tashkiliy strukturasi, sohadagi maxsus vakolatli davlat boshqaruv organlari,
4
xalq xo‘jaligi obyektlarida fliqaro muhofazasi tuzilmalarining doimiy
shayligi katta ahamiyatga ega boMadi.
Aholini turli hususiyatlardagi favqulodda vaziyatlardan muhofazalash,
barcha obyektlar, tashkilot va muassasalar rahbarlarining eng asosiy
vazifalaridan boMib, “Aholi va hududlarni tabiiy hamda texnogen hususiyatli
favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonunning
11-moddasida
bayon
etilganidek,
belgilangan
tartibda
evakuatsiya
tadbirlarini o‘tkazish va odamlarni joylashtirish maqsadida oldindan bazalar
tayyorlab qo‘yish lozim. Shu sababli
hozirgi
vaqtda ham favqulodda
vaziyatning koMamiga qarab muhofaza qilishning eng omil usullaridan biri,
imkon darajasida aholini xavfli joylardan olib chiqib ketish, ya’ni
evakuatsiya tadbirlari
hisoblanadi. Aholini
ko'chirish va
ishchi-
xizmatchilami tarqoq holda joylashtirishning mohiyati, ko'chirish qoidalari,
turlari va usullari, ko'chirish
tashkilotlari, ularning tizimi va faoliyat
tartibi va ko'chirilgan rayonlarda jabrlangan aholi yashash sharoitlarini
ta’minlash masalalarini chuqur o'zlashtirish bo'lajak shifokorlar faoliyatida
foydadan holi emas.
Fuqaro muhofazasining tibbiyot xizmati sog'liqni saqlash sistemasidagi
maxsus birlashma boMib ommaviy jabrlanish quroli xamda tabbiiy ofat, yirik
fojea, falokat ta'sirida jabrlangan aholining tibbiy ta’minoti uchun
moMjallangan.
“Hayot faoliyati xavfsizligi. Fuqaro muhofazasi” darsligi tibbiyot oliy
o'quv muassasalari talabalarini fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari
tinchlik paytidagi tabiiy va texnogen xarakterli favqulodda holatlarda hamda
harbiy davrda ommaviy jabrlanish o'choqlarida aholiga tibbiy xizmatni
tashkillashtirish masalalari bilan tanishtirish maqsadida tayyorlangan. U oliy
tibbiy taMim muassasalari talabalarini “Hayot faoliyati xavfsizligi. Fuqaro
muhofazasi” fanini o'qitish namunaviy fan dasturi asosida yaratilgan boMib,
davolash, pediatriya, tibbiy pedagogika, tibbiy profilaktika, stomatologiya va
tibbiy biolgiya yo'nalishlari uchun mo'ljallangan. Darslikda 8ta jadval, 32 ta
rasm va 1 ta chizma o'rin olgan.
Mualliflar mazkur darslik tibbiyot oliy o'quv yurtlari talabalariga fanni
o'zlashtirishda yordam berishiga umid qiladilar. O 'z fikr-mulohazalarini va
istaklarini bayon etganlarga mualliflar tashakkur bildiradilar.
5
| 