1.1. H u ja y r a n in g k a s h f e tilish i1.
Hujayralar oMchami kichik bo‘lgani sababli, ularni faqat mikros
kop yordamidagina kuzatish mumkin. Yassi shisha yuzasi yorugMikni
sindirib, shaklniyuzagakeltirishiinsoniyatgaqanchavaqtdanberiayonli-
gibizganomalum. K o‘zoynaklar birinchi marotaba XIII asrda Evropa-
da tayyorlangan, yorug‘lik mikroskopining birinchi komponenti (ikki
tomonlamali linza) esa XVI asming oxirlarida o ‘yIabtopildi. 1600
yillaming o ‘rtalarida bir necha olimlar o ‘zlari yasagan mikroskop-
lari yordamida k o ^ ilg ^ m a s dunyo sirlarini ochishga urinib ko ‘rdilar.
Hujayrani birinchi bo‘lib ingliz mikroskopchisi Robert Guk 27 yoshi-
da kashf qildi va Angliyaning birinchi ilmiy akademiyasi hisoblangan
Londonning Qirollik Jamiyatiga kuratorlik lavozimi bilan taqdirlandi.
Uning mikroskopi 3 elementdan: yig‘uvchi linza (kollektor), okulyar
linza va ob’yektiv linzalardan tuzilgan(l-rasm ). Uni juda qiziqtirgan
savol daraxt po‘stlog‘idan yasalgan po'kak shisha butilka ichidagi
havoni tashqariga2 chiqarmasdan qanday qilib ushlab turishi edi. U
1665-yiIda shunday yozgandi: “yaxshi, toza daraxt p o ckagini oldim
va undan kichik b o‘lagini pichoq yordamida kesib oldim, so‘ngra
mikroskopda kuzatdim, ko‘rib turgan obyektim kichik hujralardek
tuyuldi... k o ‘proq asalari iniga o'xshash”. R.Guk ularni monastirda
rohiblai* yashaydigan hujralarga o‘xshatganligi sababli shunday atadi.
Umuman olganda, R.Guk o‘lik o‘simlik to4qimasining hujayralar de-
vorini kuzatgan edi.
J - rasm.
1 G erald K arp . C ell and M o le cu lar B iology. U S A , 2013, «W iley». 6 0 -6 2 p.
2 G erald K arp. C ell and M o le c u lar B iology. U S A , 2 0 1 3 , «W iley » . 63 p.
R.G ukyaratgan mikroskop va и tayyorlagan p o lkak kesimining
mikroskopdagi ko*rinishi
8
Ayni vaqtda, gollandiyalik, tug‘ma va turli matolar savdosi bilan
shug‘ullanuvchi Anton van Levenguk o‘zining bolsh vaqtini linzalar-
ni silliqlab, oddiy ammo aytarli darajada sifatli mikroskoplar yasash
bilan o4kazardi. 50 yil davomida Levenguk o ‘zining mikroskopda
olib borgan tadqiqotlari natijalarini Londonning Qirollik Jamiyatiga
xat tariqasida j o ‘natib turdi. U ko4lmak suvini kuzatib, unda harakat-
lanayotgan “animolekulalar”ni birinchi bo4 lib kuzatdi. Shuningdek,
bakteriyalarnin gturli formalarini ham birinchi lard an bo4 lib tasvirlab
bergan.
Bundan avval kuzatilmagan dunyo haqidagi Qirollik Jamiyatiga
yuborganilk xatlari ko‘pchilikda shubxa uyg4otdi va jam iyat Leven
guk kuzatuvlarini tasdiqlash uchun Robert Gukni yubordi. R.Guk
tasdig‘idan so4ng Levenguk dunyoga mashxur bo4ldi. Angliya qiroli-
chasi va Buyuk Piter bilan ko‘rishishga muyassar bocldi.
Kashfiyotning muximligi
1830 yilga-
cha sezilmadi. 1838 yil Nemis botanigi (av
val advokat bo‘lgan) M attias Shleydin turli
to‘qimalarning
Strukturasi bir-biriga o 4xshamasa ham
o ‘simlikIar hujayradan tashkil topgan va
o ‘simlik embrioni yagona
Hujayradan shakllanadi, degan xulosaga
keladi. Shleydinning hamkasbi Germaniyalik
zoolog Teodor Shvann 1839 -y ild a hayvon
xayotining hujayraviy asosi to4g 4risida mufassal maqola chop eta
di. Uning xulosasiga koTa hayvon va o 4simlik hujayra strukturalari
o ‘xshash boTib, ikki nazariyani taklif qiladi:
- barcha organizmlar bir yoki undan k o‘p hujayradan tashkil top
gan
- hujayra - xayotning strukturaviy birligi.
Shleyden va Shvanning hujayraning kelib chiqishi borasidagi
g ‘oyasi y a’ni, hujayralaming nohujayraviy materiallardan kelib
chiqadi, degan g ‘oya ko'pchilikni ishontira olmadi.
Ushbu ish boshqa olimlar tomonidan kuzatilgunga qadar ko‘p
yillar kerak bo‘ldi. Va nihoyat bu g ‘oya quyidagicha qabul qilindi,
ya’ni hujayralaro organizmlarning o‘z-o‘zidan ko4payishi kabi yo‘l
deb hisoblandi.
9
Birinchi mikroskopik tajribalarni ko‘pgina
sohalar bo4yicha (fizika, geologiya, biologiya)
izlanishlar olib borgan olim London Qirollar
ilmiy jamiyatining kotibi Robert Guk (1635-
ПОЗ) olib bordi. R.Gukning mutaxasisligi
fizik edi. U mikroskopni texnik jihatdan ta-
komillashtirdi.
R.Guk mikroskop yordamida o'sim lik hu-
jayralarini o‘rgangan. Po‘kakning ko‘ndalang
kesimini mikroskop ostida tekshirib, uni yopiq
pufakchalardan yoki katakchalardan iboratligini k o ‘radi va uni (lot.-
sellula)
hujayra so‘zi bilan atab o ‘zining 1665 yildagi «Mikrografiya»
nomli kitobida ta’riflaydi.
R.Guk o‘simlik to ‘qimalarini hujayralardan tuzilganligini an-
iqlaydi. Aynan shu xulosa bu sohadagi keyingi y o ‘nalishlami aniqlab
berdi.
1671 yilda London qirollar jaraiyatiga o‘simliklaming mikros
kopik tuzilishi haqida 2 ta m a’ruza topshiriladi. Bu tadqiqotlar itali-
yalik Marchello Malpigi va angliyalik Neemiya Gryularga ta’luqli
edi. Bittasi ingliz, ikkinchisi lotin tilida yozilgan bu m a’mzalarning
nomi bir xil, ya’ni “0 ‘simliklar anatomiyasi” edi. Ikkala tadqiqotchi
ham bir xil xulosaga keladilar, ya’ni o‘simlik to‘qimasi hujayralardan
tashkil topgan. To‘qima so‘zini ham birinchi bo‘iib Gryu ishlatadi.
Mikroskop bilan qiziqib qolgan M. Malpigi birinchi bo‘lib hayvon-
lar terisi, talog‘i, buyragi va boshqa organlarining mikroskopik tuz-
ilishini o ‘rganadi. Natijada u tasvirlab bergan organlarning ayrim
strukturalari uning nomi bilan ataladigan bo‘ldi. Masalan, Malpigi
naychalari, buyrak koptokchalari, Malpigi qavati va boshqalar shular
jumlasidandir.
Fan sifatida sitologiya XIX asrda yuzaga kelgan. Aynan shu vaqt
da muhim kashfiyotlar amalga oshirilgan.
0 ‘simlik hujayrasiga nisbatan hayvon hujayrasini o ‘rganish ancha
murakkabdir. Atoqli chex olimi Yan Purkine (1787-1869) o ‘zining
shogirdlari bilan hayvon hujayralarini o‘rgana boshladi. U birinchi
bo‘lib bo'yoqlam i va preparatni yorituvchi vositalarni, jum ladan
kanada balzamini (preparatlami qotirib qo‘yish uchun) foydalanishga
kiritdi.
10
1830 yilda Yan Purkine hujayra ichidagi qovishqoq shaffof mod-
dani ta’riflab unga protoplazma deb nom beradi ( yunoncha protos
-birinchi, plazma - hosila) Purkine hujayra nazariyasini yaratishga
yaqin edi, lekin u hujayra tuzilishiga genetik nuqta’i nazardan qara-
madi.
1831- yilda shotland sayyohi va fizigi Robert Broun (1773-1858)
o ‘simlik hujayrasida yadroni topdi va unga “nukleus” yoki “areola”
deb nom berdi. Birinchi atama ko‘pchilik tomonidan keng qabul qil-
indi va hozirgacha saqlanib kelinmoqda.
1836 yilda Gabriel Valentin yadroda yadrocha borligini aniqlaydi.
YAN PURKINE
ROBERT BROUN
(1787-1869)
(1773-1858)
M atias Shleyden (1804-1881) o ‘sim liklarning turli qism larini
o ‘sish davrida hujayralar paydo boTishini kuzatgan. Shleydenning
asosiy xizm ati shundaki, 1838 yilda uning “Fitogenezis haqidagi
m a’Iumotlar” nomli asari chop etilgan boMib, m uallif botanikada
o ‘sha paytdagi m a’lum b o ‘lgan hujayra haqidagi tasaw urlarga
tayangan holda rivojlanish nuqta’i nazardan o ‘sim lik hujayraiar-
ining bir xilligi haqidagi fikrni ilgari suradi. Shleydenning hu
jayra paydo boTishi nazariyasi keyinchalik sitogenezis deb atala
boshlandi.l 839 yilda nemis zoologi Teodor Shvann (1810-1882)
hayvon hujayralarini oTganib hayvon va o'sim liklarning hayot
faoliyatida v a rivojlanishida hujayra tuzilm a birligidir degan xu-
losaga keladi.
11
1838 - 1839 yillarda nemis olimlari Matias Shleyden va Teodor
Shvannlar
|
