hujayra nazariyasini shakllautirdilar

4. K o‘p hujayrali organizrrming faolligi uning hujayralari faol- 
ligi va o‘zaro bir-biri bilan munosabatda bo‘lishi orqali ta’minlanadi. 
Bunga asosan, organizm - hujayralar to 4dasi emas balki o‘zaro mu- 
loqotda bo‘Igan hujayralar yig‘indisi y a ’ni tizimidir. Unda har bir 
hujayraning faolligi qo‘shni hujayralar faoliyatiga bog'liqdir. M a­
salan, eritrotsitlar organizmdagi barcha hujayralarni kislorod bilan 
ta’minlaydi. Neyronlar nerv zanjirini hosil qiladi, sekret bezlari hu­
jayralari gormon ishlab chiqaradi.
Hujayralarda yuzaga keladigan bunday differensiatsiyalar negizida 
genlardagi faollik katta ahamiyatga ega. Zigotadagi hosil bo‘layotgan 
hujayralar barchasi bir xil tabiatlidir. Lekin organogenez bosqichida 
ulaming difterensiatsiyasi boshlanadi. DNK da joylashgan genlar o‘zlarida 
turli ma’lumotlarani tutadilar: nafas olish, ovqat hazm qilish, ayirish, 
eshitish. Embrionda hujayralar hosil bo‘layotganda qaysi gen qismi faol 
bo‘lsa shu vazifani bajarishga moslashgan hujayra yuzaga keladi.
5. Hujayraviy tuzilish irsiy axborotning saqlanishi, ko‘payishi, 
uzatilishi va amalga oshirilishini ta’minlaydi.
XX - asming boshlari sitologiya fanining rivojlanishida uyg‘onish 
davri bo‘ldi. 1876 - yilda Eduard Van Beneden bo‘linayotgan jinsiy 
hujayralarda hujayra markazini aniqlaydi.
1890 - yilda Rixard Altman mitoxondriyalami ta’riflab, ulami 
bioblastlar deb ataydi.
13

1898 yilda Kamillo Golji hujayralarda to‘rsimon tuzilma - dik- 
tiosomalami aniqlaydi bu tuzilma keyinchalik uning nomi bilan Golji 
kompleksi deb atalgan.
1898 - yilda Karl Benda xromosomalarni ta ’riflaydi.
XX asming 1932 yilida Maks Knoll va Ernst Ruskalar tomoni­
dan elektron mikroskop yaratalishi sitologik tadqiqotlarning keng 
k o ‘lamda olib borilishiga imkon berdi.
1950 - yillarga kelib xromosomaning mikroskopik tuzilishi, m i­
toz va meyoz boMinishlarning xususiyatlari o ‘rganildi. Ana shu asos- 
da hujayra molekulyar jihatdan o ‘rganila boshlandi.
1953 - yilda Jeyms Uotson va Frensis Kriklar tomonidan jahon 
fanida mashhur bo‘lgan kashfiyot - DNK ning tuzilish modeli yaratildi.
1956 - 1960 yillarda odam hujayrasidagi xromosomalarning 
o‘rganilishi va bir qator sitologik usullarining takomillashi bu fan­
ning taraqqiyoti uchun katta manba bo‘ldi.
0 ‘zbekistonlik olimlar ham sitologiya fanining rivojlanishiga 
o‘zlarining munosib hissalarini qo'shdilar. Akademik J.X. Xami- 
dov rahbarligida endokrin bezlar va neyronlarga radiatsiya ta’sirida 
bo'ladigan morfofiziologik o ‘zgarishlarini zamonaviy ilmiy usullar 
yordamida o ‘rganilgan. Akademik B.O. Toshmuxamedov hujayra 
membranasining tuzilishi va funksiyalariga doir tadqiqot ishlarini 
olib borib, bir qator yangi m a’lumotlami qo‘ga kiritdi.
G ‘o ‘za genetikasi va sitologiyasi sohasining rivojlanishi uchun 
o‘z hissasini qo ‘shgan 0 ‘zbekiston olimlaridan akademiklar A.A. 
Abdullayev, D.A. Musayev, professor S.M. Rizayeva va biologiya 
fanlari nomzodi V.R Klyatlar 2011 yilda I - daragali Davlat muko- 
fotiga sazovor bo‘ldilar.
Keyingi yillarda hayvon genlarinini boshqa urugMangan tuxum 
hujayraga m ikroin’eksiya usuli bilan o ‘tkazish, irsiyat omilaridan foy- 
dalanib irsiy kasalliklami y o‘qotish va hayvon zotlarini tanlash ham- 
da hujayra injeneriyasiga oid ilmiy tadqiqotlar sohasini o ‘rganishga 
doir tadqiqotlar olib borilmoqda.
XXI asrda sitologiya molekulyar biologiya usullari asosda rivo- 
jlanib, biologiya fanlarining yangi tarmoqlari: genomika, proteomika, 
bioinformatika kabilami taraqqiyoti uchun xizmat qilmoqda.
Fanda to ‘plangan m a’lumotlarga asoslangan holda hozirgi kunda- 
gi 

Download 5,62 Mb.