Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o’zining individual xususiyatlariga ega bo’lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operasiyalarining munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z ifodasini topadi. Odatda tafakkurning individual xususiyatlariga (sifatlariga) bilish faoliyatining mazmundorlik, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlari kiritiladi.
Tafakkur mazmundorligi deganda insonning tevarak-atrofdagi moddiy voqelik tog’risida ongida qay miqdorda (ko’lamda) muloshazalar, mushokamalar, fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab o’tilgan xarakterdagi qoyalar to’lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi bilan tafovutlanadilar.
Tafakkurning chuqurligi deganimizda, moddiy dunyodagi narsa-shodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari, ularning o’zaro boqlanishlari, munosabatlari tafakkurimizda
to’liq aks etganligini tushunishimiz kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo’sinda sistemalashganligiga qarab (tog’ri va rasional yo’l nazarda tutiladi), u yoki bu shaxsning tafakkuri chuqurligi tog’risida qat'iy bir qarorga kelish mumkin.
Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bilan muntazam aloqada bo’ladi.
Insondagi narsa va shodisalarning eng mushim belgi va xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan, o’tmish yuzasidan, shozirgi davr shaqida, shuningdek, kelajak tog’risidagi muloshazalar, muammolar va tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi keng, bilim saviyasi yuqori, serqoya, ijodiy izlanishdagi kishilarni aql-zakovatli, bilimdon yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-zakovati, bilimdonligi, muloshazadorligi uning tafakkuri kengligidan dalolat berar ekan.
Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jishatidan mustaqil va nomustaqil tafakkurga ajratiladi.
Tafakkurning mustaqilligi deganda, kishining shaxsiy tashabbusi bilan o’z oldiga konkret maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz (gipoteza) qilishi, natijani ko’z oldiga keltira olishi, qo’yilgan vazifani shech kimning
ko’magisiz, ko’rsatmasisiz, o’zining aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda shal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak.
Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va tanqiydiligidan namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda, insonning o’z oldida yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishini, ana shularning barchasini amalga oshirishda, nishoyasiga yetkazishda, yechimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib
intilishi, ularga taalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez yechishda, yechish paytida yangi usul va vositalarni tez izlab topishda, ularni saralashda, ana shu usullar va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan, eski yo’l shamda usullardan foriq bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi.
O’zining va o’zgalarning muloshazalarini, bu muloshazalarning chin yoki chin emasligini
tekshira bilishda va namoyon bo’lgan muloshazalarga, mushokamalarga, muammotik vaziyatga basho bera bilishda aqlning tanqidiyligi mushim rol o’ynaydi.
Tafakkurning tanqidiyligi ob'ektiv va sub'ektiv ravishda ifodalanishi mumkin. Mazkur sifat
insonni basholash o’z-o’zini basholash kabi tafakkurning individual xususiyatlari bilan boqliq ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona, mushim belgilarga, muammo
moshiyatining tog’ri ochilishiga (ba'zan etalonga) asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik ob'ektiv tanqidiylik deb ataladi. Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub'ektiv xatolarga, umuman sub'ektivizmga oqib ketsa, bunday sholda sub'ektiv tanqiydilik deyiladi. Sub'ektiv tanqidiylik salbiy oqibatga olib keladi, shuningdek, insonlar o’rtasida "anglashilmovchilik qovi" ni vujudga keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo bo’ladi. Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona, rasional tarzda vujudga kelsa, unda shaxs mushim sifat bilan boyiydi, deb atish mumkin.
Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor usul va vositalarga
tayangan sholda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil tafakkur deb ataladi. Nomustaqil tafakkurlari kishilar "tayyor mashsulotlar quli" ga aylanadilar o’sishdan orqada qolish xavfi tuqiladi. Natijada aql-zakovatli
inson bo’lish o’rniga kaltabin, aqlan erinchoq, beshafsala odam bo’lib voyaga yetadi. Demak, tafakkurning nomustaqillik illati jashon progressiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya rolini bajarishi eshtimoldan xoli emas.
Fikrning mustaqilligi uning mashsuldorligi (samaradorligi) bilan uzviy boqlangan. Agar inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma'lum sosha uchun qimmatli va yangi fikrlar, qoyalar,
tavsiyanomalar yaratilgan shamda nazariy va amaliy vazifalar shal qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermashsul tafakkur deb ataladi. Demak, vaqt oraliqida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga oqilona basho berish-tafakkur mashsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi.
Tafakkurning ixchamligi deganda, muammoni shal qilishning dastlab tuzilgan rejasi (plani)
mazkur jarayonda masala yechish shartini qanoatlantirmay qolsa, nomutanosiblik shosil bo’lsa, shech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartishlar kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmoqimiz shart. Fikrning operativ jishatdan, tezkorlik bilan o’zgartishdan va tog’ri
yo’nalishiga yo’llab yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan,
"Talaba imtishonda avval qoyani notog’ri yoritayotib, o’z-o’ziga "birdaniga" xatosini anglab, tog’ri javob bera boshlashi" kabilar.
Demak, tafakkurning mazkur sifati fikrlarni, inshaklsiyalarni tinglovchilarga xato va kamchiliksiz yetkazib berish garovidir.
Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator faktorlarga: jumladan, fikrlar uchun zarur materialni tez yodga tushira olishga muvaqqat boqlanishlarning tezligi, turli shislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga boqliq bo’ladi. Bundan tashqari, tafakkurning tezligi boshqa shartlarga:
insonning bilim saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko’nikma va malakalariga sham boqliq ekanligi isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining tezligi va jarayonlarning ma'lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan basholanadi.
Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga juda zarur psixologik qurol bo’lib xizmat qiladi. Imtishon paytida, seminar mashqulotlarida faol ishtirok qilgan talaba shayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib, o’zini yo’qotib qo’yadi. O’rinsiz, salbiy emosiyalar (shis-tuyqular) uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqiyatsizlikka olib keladi, ya'ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo’lib, keyinchalik butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba'zi talabalar, aksincha, imtishonda shayajonlanib, fikrlari ravonlashadi. qattiq shayajonlanish, qattiq tashqi ta'sir natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyqonib funksiyasi jadallashib ketadi va fikr "birdaniga" ravshanlanishi mumkin. Shuning uchun o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy faoliyatini tog’ri basholashda ularning individual topologik xususiyatlarni shisobga olish maqsadga muvofiqdir.
Jashon psixologlarining ko’rsatishiga qaraganda, yuqorida tashlil qilib chiqilgan tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy boqliqdir. Tafakkurning asosiy va eng mushim belgisi, xususiyati-bu moddiy voqelikdagi mushim jishatlarini ajratib, mustaqil ravishda yangi mazmundagi umumlashmalarni keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar tog’risida fikr
yuritganda sham ularning tashqi belgilari bilan chegaralanib qolmaydi, balki shodisa moshiyatini ochishga intiladi, oddiy turmush shaqiqatidan umumiy qonuniyat yaratishga xarakat qiladi.
Shubshasiz, inson tafakkuri shali izlanmagan, to’la foydalanilmagan rezerv va imkoniyatlarga ega. Tafakkur psixologiyasining asosiy vazifasi ana shu rezervlarni to’la ochish, fan va texnika progressini intensivlashdan iborat. Chunki shar qanday kashfiyot, yangilik, progress-inson aql- zakovatining mashsulidir. Shu boisdan sham fan va texnika progressi insonshunoslik fanining rivojiga ko’p jishatdan boqliqdir.
|
