|
"Ullı jipek jolı" dıń Oraylıq Aziyada ekonomikalıq munasábetler rawajlanıwındaǵı ornı
|
| bet | 3/6 | | Sana | 17.05.2024 | | Hajmi | 48,54 Kb. | | #240549 |
Bog'liq KURS TAYIN3.1. "Ullı jipek jolı" dıń Oraylıq Aziyada ekonomikalıq munasábetler rawajlanıwındaǵı ornı.
Kitaydıń Tınısh okeanı menen Indiya, Oraylıq Aziya, Jaqın Shıǵıs, Evropa mámleketlerin baylaw áyyemgi sawda jolı - Ullı jipek jolı bolıp tabıladı. Bul jol arqalı tiykarlanıp jipek kirip etilgenligi sebepli " Jipek jolı" atı menen maba qazanǵan. Bul jol m. a. II ásirden tap eramizǵa shekemiy Xv asrgacha, suw jolları rawajlanguncha Kitay, Indiya, Oraylıq Aziya, Iran, Jaqın Shıǵıs hám de Orta Jer teńiz mámleketleri ortasındaǵı sawda-satıq hám mádeniy baylanıslardıń rawajlanıwında zárúrli rol oynaǵan.
Dereklerge qaraǵanda, Sarı teńiz jaǵalawlannan Xuanxe dáryasındaǵı Sian qalasından baslanǵan dáslepki jol Lanchjou arqalı Dunxuanga kelgen (Xutan), onda ekige ajralıp, biri arqa-batısqa ekinshisi qublası -shıǵısqa jónelgen. Karvon jolınıń ulıwma uzınlıǵı 12 mıń shaqırım átirapında bolǵan. Nemis tariyxshıı K. Rixtgofen 1887 jıl bul jóneliske dáslepki bar " Ullı jipek jolı" degen koefficient beredi jáne bul sóz dizbegi mashqalala (istofoda) ga kiritiledi.
Arqa jol Turfon arqalı Tarim oazisine jáne bul jerden Qashg'ar, Shıgarlıq (Ferǵana oypatlıqsı ) ga barǵan. Ondan So'g'dning orayı Samarqand hám Marg'iyona (Marv) ga jónelgen. Jipek jolı Ferǵana oypatlıqsında taǵı jup tarmaqqa bólingen. Qubla bólegi Ózgendan O'sh, quva, Marg'ilon, qo'qon arqalı Xo'jand, Samarqand, Buxara tárepke uzaygan. Keyingisi Axsi (Andijan ) hám Qamshıq shıgarlıǵınan ótip, Iloq oazisi hám de Tashkent tárepke engan. Sonday eken, qamshıq tariyxıy joldıń ajıralmas bólegi esaplanǵan. Bul jol mánis-itibarı menen Shıǵıs hám Batıstı túrli iskerlik tarawılarda baylaw yo'l bolıp tabıladı (sawda-satıq, diplomatiya, mádeniyat hám basqalar ).
Sol karvon jol arqalı Kitaydan jipek, Kitayǵa bolsa hár túrlı gezlemeler, ǵalı hám paloslar, ayna, metall, zebi-ziynet buyımları, qımbat bahalı tas hám dárivorlar keltirilgen. Baqtriya hám Shıgarlıq (Ferǵana ) den at hám túyeler alıp barılǵan. Xv-XvI ásirlerden bul joldıń áhmiyeti talay pasaydi, biraq Oraylıq Aziya respublikalarınıń siyasiy ǵárezsizlikke eriwuvi sebepli, bul joldı jáne de janlandırıwǵa úlken mútajlik tuwıldı. Kitay, Kirgizstan, Ózbekstan, Turkmenistan, Kaspiy teńizi arqalı Azerbaydjan, Gruziya, qara teńizge shıǵıwshı odan Evropa (Parij, Rotterdam) ga jetkeziwshi jol proekt islep shıǵıldı hám ámelge asırılıp atır, bul joldıń keleshegi jarqıraǵan.
Endi bolsa, ótkendegine qaytıp, Orta Aziyanıń Ullı jipek jolı ornı hám kirip potensialına itibardı qaratsak. Oraylıq Aziyaǵa, atap aytqanda, házirgi Ózbekstan aymaǵına qızıǵıwshılıq aldınan málim jáne bul hár tárepleme (siyasiy, ekonomikalıq tárepten) áhmiyetli bolǵan. Tariyxıy hám házirgi maǵlıwmatlarǵa kóre, bul aymaq, jer, suw, ıqlım, tábiyaatı, geografiyalıq ornı, qazilma baylıqları, haywanot dúnyası tárepinen ajralıp turǵan. Xalıqtıń miynetsevarligi, mirishkorligi, qurılısshılıǵı, kásip-ónerge miyir qoyǵanlıǵı hám dóretiwshiligi zárúrli áhmiyetke iye.
Aymaq jayinde hár túrli baylıqlar, ásirese altın, gúmis, basqa reńli metallar hám jawharlardıń bar ekenligi hám kóplıǵı sol tarawdıń ónermentchiligi rawajlanıwında sheshiwshi bolıp tabıladı. Ásirese, altın sırt el puqarasılardı magnit (sesler uyǵınlıǵırabo) sıyaqlı tartlıǵi anıq.
Bul úlke kirip potensialında altın, gúmis hám odan etilgen zebu-ziynatlar, zergerlik buyımları, sapalı polat alıw hám odan jasalǵan ásbap -úskeneler, ásirese, semser, qalqan hám basqa áskeriy ásbap -úskeneler, ipakdan toqılǵan xon atlas hám basqa elegant shúberekler, ájayıp kórinisli qorako'l terisi hám odan tikilgan buyımlar qarıydargir bolǵan.
Oraylıq Aziya oyshıllarınıń kitapları, diniy hám ilimiy dóretpeler hámmeni qızıqtırǵan. Kitap jazıw (háttetlar) kórkem óneri de joqarı bolǵan. Miniatyura kórkem óneri joqarı dárejede edi.
Mámleketimizde dúnyadaǵı eń jaqsı at zatları bolǵanlıǵı málim, xalıq eposida uchqur, ziyrek tulporlar haqqındaǵı ráwiyatlar haqıyqatqa júdá jaqın. Mısalı, Kitay elshisidan onı qanday sıy qızıqtırıwın so'ralganda, at alıwdı ábzal kórgen. Atlar xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqlarında, áskeriy xızmette, transport quralı retinde, ılaq juwırıw, chovgan oynaw, zebi-ziynet retinde asa qadrlanǵan. Usınıń sebepinen atlar kiripte jetekshi orındı iyelegen.
Awıl xojalıǵında paxta jetistiriw hám paxtadan alınatuǵın ónim tiykarǵı orında turǵan. Palızshılıq (ásirese, qawınshılıq ), bog'dorchilik (júzim) jaqsı rawajlanǵan. Eger bizge jipek jetistiriw Kitaydan kirip kelgen bolsa, Kitaylıqlar bizdan tuqım atlar satıp alǵan, júzim hám jońıshqa jetistiriwdi úyreniwgen. watanımız aymaǵında qorako'l teri beretuǵın qoy kútimi zárúrli bolıp tabıladı. Olardıń terisi menen sawda etiw zárúrli áhmiyet kásip etken. Házirgi dáwirde de bul tarawǵa itibardı kúsheytiw Ózbekstan ǵárezsizligin bekkemlew ushın zárúr qural esaplanadı. Tariyxıy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, bir karvonda 500-1000 danege shekem adam, ot, tuya, boshqa ulovlar, savdogarlar bilan birga diplomatlar, elshiler, xajga baratuǵınlar, áskeriy qaraqshılar bolǵan. Pútkil jol basınan -aqırıǵa shekem 120 -150 kún dawamında basıp ótilgen.
|
| |
