|
Xalıq awızsha dóretiwshiligindegi ekonomikalıq qaraslar
|
| bet | 4/6 | | Sana | 17.05.2024 | | Hajmi | 48,54 Kb. | | #240549 |
Bog'liq KURS TAYIN3.2. Xalıq awızsha dóretiwshiligindegi ekonomikalıq qaraslar.
Ózbek xalqi ekonomikalıq taffakkurining rawajlanıwda zárúrli dereklerden biri - xalıq awızsha ijodi úlgileri esaplanadı. Bul úlgiler gápine dástanlar, xalıq naqılları hám qosıqlar kiredi. Tariyxıy miyraslarimizning kem ushraytuǵın esteliklerinen biri Alpomish dástanı bolıp tabıladı. Bul dástan qálipleskenine mıń jıldan artıqlaw bolǵanlıǵın dáliller tastıyıqlamoqda. Sol sebepli de Alpomish dástanınıń mıń jıllıǵı Respublikamızda 2000 jılda keń bayramlandi. Miynettiń kórkem áhmiyetinen tısqarı ekonomikalıq qarawlar da zárúrli orın tutadı. Alpomish dástanındaǵı ekonomikalıq munasábetler quramın tómendegishe gruppalaw múmkin:
1. Islam táliymatı tiykarındaǵı ekonomikalıq munasábetler. Bul munasábetlerdi negizin zakot hám juz'ya tólewleri menen baylanıslı máseleler quraydı. Yaǵnıy, Qońırat elida húkimranlıq etken Alpomishning ákesi Boybo'ri menen onıń ájaǵası Boysaribiyning zakot tólewi boyınsha dawlar bolıp tabıladı.
2. Miynet bólistiriwiniń rawajlanǵanlıq dárejesi. Dástannan usıdan ayqın boladı, sol dáwir kelip sharbashılıq tarmaǵı Qońırat elining qánigeliklashuvining ko' rsatkichi bolıp tabıladı.
3. Tavar -pul hám finans sisteması munasábetleri. Dástanda keltiriwine qaraǵanda qońıratliliklarning tavar -pul munasábetlerinde natura tólewleri ústinligi kórinetuǵın boladı. qalmiqlar mámleketinde bolsa dáramat hám ǵárejetlerdi tártipke salıw muxrdor lawazımı arqalı júritiledi. Muhrdor dáramat hám ǵárejetler boyınsha esap kitaplar qılıwda aqsaqallar tárepinen jıynap tapsıriletuǵın salıq hám jıynawlarǵa tayanadi. Bul mámlekette 500 dane aqsaqallıq lawazımı engizilgen. Olardıń is haqısı tóplanǵan salıqlardan bir bólegin quraydı. Áskeriylar ushın bolsa 500 pul birligi muǵdarında is haqı tayınlanǵan. Mámile ushın isletiletuǵın pul birlikleri qońsılas mámleketler degi soqqı urıw etilgen altın hám gúmisler ekenligi tuwrısında maǵlıwmatlar berilgen. Salıqlardıń derekyi bir tárepdar jer salıǵı bolsa, ekinshi tárepden bolsa sawda karvonlari hám ishki bazardan alınatuǵın jıynawlar esaplanadı.
Ulıwma alǵanda, xalıq awızsha ijodidagi dóretpeler millet tariyxındaǵı ekonomikalıq munasábetlerdi bayanlawda zárúrli dereklerden biri esaplanadı. Ózbek xalqiniń naqılları da ekonomikalıq isenimlerdiń strukturalıq bólegin quraydı. Sonday eken, milliy ekonomikalıq taffakkurning ulıwma insanıylıq qádiriyatlar menen muwapıqlıǵın támiyinlewde xalıq awızsha ijodi úlgilerinen paydalanıw zárúrli áhmiyetke iye.
3. 4. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy hám Yusuf Tán Hojib
dóretpelerindegi ekonomikalıq ideyalar mánisi
X-XII ásirlerge kelip Orta Aziya aldıńǵı social oylawdıń Shıǵıs daǵı iri oraylarınan birine aylandı. Bul dáwirde feodal mámleket
oraylasqan hám eń rawajlanǵan máwsimge kirdi. Orta Aziya Evropanı Aziya menen baylaw iri materiallıq, mádeniy hám sawda orayına aylandı. Bul processler bir-birinen mińlaǵan shaqırım uzaqlıqtaǵı mámleketlikler, xalıqlar ortasındaǵı ekonomikalıq munasábetlerdi qáliplestirdi.
Bul dáwirde dúnyaǵa belgili Al-Farg'oniy, Al-Xorezmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Tán Hojib, Qaǵıydaulmulk hám basqa kóplegen oyshıllar jasap, dóretiwshilik qılıwdı. Olardıń dóretpelerinde ekonomikalıq ideyalar da óz sawleleniwin tapqan. Shıǵıs renessansi dáwirindegi ilimpazlar sol dáwirdegi kommerciya, mal-múlklilik óneri sırların aytganlar. Olardıń dóretpelerindegi ulıwmadunyalıq ekonomikalıq taffakkur búgingi kúnde de aktuallıǵı menen zárúrli orın tutadı.
Ibn Sino (980-1037) dıń pikrine qaraǵanda : " Haywan tábiyaat naǵıymetlerine qánaat etedi, adamlarǵa bolsa tábiyaat naǵıymetleri kemlik etedi, ol awqat, kiyim-keshek hám turaq-jayǵa mútajlik sezedi. Haywan tábiyaat naǵıymetlerin ózlestirip aladı, adam bolsa óz miyneti menen ózine awqat, kiyim, jay jaratadı. Sol maqsette insan dıyxanshılıq hám ónermentshilik menen shuǵıllanıwı kerek".
Yusuf Tán Hojib " adamǵa paydası tegmaydigan adam - ólik, essiz ótken ómir emes, essiz sarplanǵan miynet", deydi (1069 y. " qutadg'u bilik" shıǵarmasın jaratqan ).
IX-XII ásirlerde Oraylıq Aziya aldıńǵı social oylawdıń Shıǵıs daǵı iri oraylardan birine aylandı. Bul dáwirde usı aymaqtaǵı mámleket oraylasqan hám eń rawajlanǵan máwsimge kirdi. Ullı jipek jolı, Tınısh okeanı átirapındaǵı mámleketler (Yaponiya, Kitay, Kareya ) ni vizantiya hám Batıs Evropa menen bekkem baǵlar edi. Bul bolsa karvon jolı arqalı mińlaǵan adamlar, at -ulovlar, hár túrli tovarlardıń qarama qarsı háreketin, almasıwın payda etti. Orta Aziya Evropanı Aziya menen baylaw iri materiallıq -mádeniy hám sawda orayına aylandı. Bul processler bir-birinen mińlaǵan shaqırım uzaqlıqtaǵı mámleketlikler, xalıqlar ortasındaǵı ekonomikalıq munasábetlerdi qáliplestirdi. Óytkeni, Aziyadaǵı hám Evropadaǵı tovarlarǵa bolǵan talap hám usınıstı (bazardıń tiykarǵı elementlerin) jaqsı bilmay turıp, uzaq hám abırjı jolǵa shıǵıw múmkinbedi, úlken karvonlarni tog'u taslardan, qum shóldan alıp ótiw ańsatmidi, onıń ushın málim qaǵıydalarǵa, ámellerge súyene otirip jumıs kóriw kerek boldı. Evropaǵa qansha hám qaysı tovarlardı aparıw, ondan ne alıp qaytıw, karvon jolındaǵı mámleketlikler, xalıqlar talap - zárúriyatın jaqsı biliw talap etilgen. Aqıbette túrli bilim tarawları, matematika (al-jábir), geometriya (geometriya ), astronomiya (astronomiya ) hám basqa kóplegen pánler rawajlandi. Bul dáwirde dúnyaǵa belgili Xorezmiy, Farg'oniy, Ibn Sino, Ibn Ro'shd, Yusuf Tán Hojib, Qaǵıydaulmulk hám basqa kóplegen mutafikkirlar jasap, dóretiwshilik qılıwdı. Olardıń dóretpelerinde zárúrli ekonomikalıq ideyalar da óz sawleleniwin tapqan. Shıǵıs oyanıwı dáwirindegi ilimpazlar sol dáwirdegi kommerciya, mal-múlklilik sırların aytganlar. Olardıń kópshiligi házirgi kúnde de óz áhmiyetin saqlap kelip atır.
Áne sonnan kelip shıǵıp daslep 873-950 jıllarda jasap dóretiwshilik etken Abu Nosir Ibn Muhammad Forobiy haqqında pikir júrgizemiz.
Bolajaq ullı alım Aris dáryası Sirdaryoga qoyılatuǵın orında Shosh-házirgi Tashkentten 200-260 km. arqa-batısda jaylasqan Forob (O'tror) degen orında tuwılǵan. Ol Forobda oqıǵan, Shoshda bolǵan, Buxara hám Samarqandda tálim alǵan. Arab xalifaligining orayı -Bog'dodda oqıwı dawam ettirgen, omiriniń aqırǵı jıllarında Xalabda, keyininen Damashqda jasaǵan hám bulmanda opat etken.
Forobiy Orta ásir dáwiri tábiyiy-ilimiy jáne social bilimlerdiń qariyib barlıq tarawların óz ishine alıwshı 160 tan artıq qollanba jaratqan qomusiy alım retinde tán alınadı. Onıń Shıǵıs álemindegi mabası sol dárejege jettiki, onı Aristotel (Arastu) den keyingi iri oyshıl - " Muǵallımas - Sanıy" - " Ekinshi muǵallım" dep atay basladılar.
Alımdıń ásirese " Fazıl adamlar qalası " shıǵarması dıqqatqa sazovar bolıp, ol jaǵdayda mámleketti basqarıw, hákimler iskerligi, ekonomikanı aparıw menen baylanıslı bolǵan zárúrli ideyalar keltiriledi. Sonı da aytıp ótiw kerek, Forobiy óz ustazı Arastu ideyaların hár tárepleme aytadi jáne onı toltırıwǵa háreket etedi, jámiyet qáliplesiwi ushın materiallıq mútajliklerdiń áhmiyeti haqqındaǵı táliymattı jarattı, ekonomika páninde zárúrli bolǵan " Mútajlik " ni tariyplab berdi. Ol materiallıq baylıqlar jaratıwda miynettiń hám miynet quralları ornın anıqlap berdi. Ásirese, " miynet bólistiriwi " máseleleri oyshıl dóretpelerinde jaqsı kórsetip berilgen. Miynet bólistiriwi sebepli islep shıǵarıw rawajlanadı, sebebi waqıttan jutıladı, isleytuǵınlardıń kásip-uqıpı artadı, texnikalıq úskeneler kirgiziw ushın tiykar júzege keledi, yaǵnıy óz dáwirinde hámme jumıstı bir adam (usta ) orınlawı múmkin bolǵan jaǵdaydan, hár bir operatsiyanı arnawlı adamlarǵa bolıp beriw abzallıǵı kórsetiledi (" qushni so'ysa da, qassap so'ysin"). Miynet bólistiriwi tuwrısındaǵı ideya belgili ekonomist Joqlıq Smit táliymatınıń (XvIII ásir) tiykarı bolıp tabıladı.
Forobiyning fazıl (ideal) mámleket, hákimler tuwrısındaǵı ideyaları asa áhmiyetli bolıp tabıladı, óz-ara járdem hám doslıqtıń zárúrligi kórsetiledi. Mısalı, qala tártipotida eń tiykarǵı zat múlk, noz- naǵıymetlerdi tuwrı bólistiriw ekenligi belgilengen. Arastu ideyaları rawajlantirilib, áwele jer hám jaylardıń muǵdarı, keyin olardıń iyeleri hám tutqan orınların, keyininen asa zárúr esaplanıwshı azıq-túlik, egin egiletuǵın jerler, saray hám jeke úylerdiń muǵdarı esapqa alınıwı kerekligi kórsetiledi.
Fazıllar qalası hákiminiń pazıyletleri haqqındaǵı pikirler asa qımbatlı bolıp tabıladı. Forobiy izertlewleriniń taǵı bir zárúrli tárepi mınada, ol kóp (grek, arab hám b.) tillerdi bilgen, basqa alım dóretpelerin analiz etken, túsindirme bergen hám anıqlama bergen.
Tariyxda sonday waqıya bolıp ótkenligi belgilengenler etiledi. Qomusiy alım Ibn Sino Arastuning " Metafizika" shıǵarmasın 40 ret oqıp da tushuna almaǵan eken. Ol sozılmalı mutaoladan charchagan, bazar aylanıwdı ixtiyor etedi. Baxıtlı kútilmegen jaǵdaynı qarangki, bazardan satıp alınǵan zat etken kitapı Forobiyning Arastu shıǵarmasına jazǵan túsindiriwleri eken. Ibn Sino kitaptı bir ret oqıp shıǵıwdayoq Arastuning " Metafizika" shıǵarması mánisine tolıq túsinip jetedi.
Oyshıl hikmetlerinde insannıń kásip-óner, kórkem óner degi pazıyletleri mudamı da tug'ma bo'lavermasligi, kóbinese olar miynet qıyınshılıqı hám shıdamlılıq jolı menen ámelge asıwı belgilengenler etiledi. Shubhasız, bul eki qábilet óz-ara uyqaslashganda rawajlanıw boladı.
Forobiy pikrine qaraǵanda, baxtga erisiw maqsetinde óz-ara járdem bergen xalıq pazıyletli xalq bolıp tabıladı. Sol tártipte barlıq xalıqlar baxtga erisiw ushın bir- birine járdem beriwse, pútkil jer júzi pazıyletli boladı. Oylawımizcha, jańa ásir bosaǵasında turǵan derlik barlıq mámleketlikler de sol toqtamǵa kelip atırlar.
"Kim baslıq bóle aladı? ", degen soraw bunnan mıń jıllar aldın da ullı oyshıllardı qızıqtırǵan eken. Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ibn Muhammad Forobiy " Fazıl adamlar qalası" atlı shıǵarmasında bolajaq basshılardıń tiykarǵı pazıyletleri tuwrısında aqılǵa say baqlaw júrgizgen. Bul pikirler házirgi dáwirde de asa aktuallıǵı sebepli olardı keń ommaga jetkiziwimiz orınlı boladı. Áne sol pazıyletlerdiń logikalıq izbe-izligi de dıqqatqa ılayıq.
|
| |
