I BAB. EKONOMIKALIQ BILIMLERDIN' PAYDA BOLIWI. Ekonomikaliq teoriyanin’ pán sipatinda qáliplesiwindegi tiykarg’i ag’imlar.
Ekonomikaliq bag'darda táliymatlardi alg'a su'rgen ilimpaz-alimlar qatarinda Ksenofont (shama menen eramizdan aldin'g'i 430-414 jillari), Platon (shama menen eramizdan aldin'g'i 427-347 jillari), hám Aristotel (eramizdan aldin'g'i 384-322 jillari) táreplerinen aytilg'an pikirleri ásirese, diqqatqa ilayiq. Biz ko'p paydalanatug'in «Ekonomiya» tu'sinigi Ksenofonttin' shig'armasinin' bas atamasi bolip, ol grek tilinen aling'an, qaraqalpaq tiline awdarg'anda «oykonomiya» - «oykos» - u'y, xojaliq hám «nomos» - nizam, yag'niy «u'y xojalig'i nizam - qag'iyda» mánisin an'latadi. Grek alimi Ksenofont xojaliq ju'rgiziw xizmetin paydali buyimlar do'retiw protsessi, yag'niy tutiniw qunlarin do'retiw dep bilgen. Usi bag'darda birinshi bolip, miynettin' bo'listiriliwinin' áhmiyetin tu'sindirip bergen. Ksenofont natural xojaliqti qollap quwatlaydi. Ol miynettin' bo'listiriliwi, o'nimnin' almasiw quni boyinsha ko'plegen aniq pikirler bildiredi. Platon o'zinin' «Mámleket hám nizamlar» shig'armasinda ideal mám-leket haqqinda aytip, adamlardi 3 kategoriyag'a: filosoflarg'a, áskeriylerge hám menshik iyelerine bo'ledi. Onin', miynet bo'listiriwi, tovar, aqsha haqqindag'i pikirleri itibarg'a ilayiq. Iskender Zulqarnayindin' (Aleksandr Makedonskiy) ustazi bolg'an Aristotel' o'z shig'armalarinda ekonomikaliq pikirlerdi ko'plep keltiredi. Ol tariyxta birinshi bolip, almasiw qundi analizledi hám qunnin' miynet teoriyasin jaratti. Aristotel' «haqiyqiy bayliq» dep, tutiniw qunlarinin' jiyindisin tu'singen. Ol birinshi bolip, almasiw qunin analizlegen (1 qoy = 100 baliq). Alimnin' ekonomika qanday pán ekenligi haqqindag'i pikirleri de diqqatqa ilayiq. Ol, ekonomika degende, turmis keshiriw ushin záru'r bolg'an o'nimlerin(tutiniw qunlarin) o'ndiris penen baylanisli bolg'an tábiyiy xojaliq xizmetin tu'singen. Áyiemgi Rimde (Italiyada) ekonomikaliq pikirlerdin' tarqaliwi qulshiliq jámiyetinin' qulawi dáwirine tuwra keledi. «Diyxanshiliq» shig'armasinin' avtori bolg'an Katon (eramizdan aldin'g'i 234-149 jillari) natural xojaliqtin' tárepdari bolg'an. Usi menen birge, ol artiqsha o'nimdi satiw hám kerekli buyimlardi satip aliwg'a iytermelegen, yag'niy bazardin' záru'r ekenligin tán alg'an. Ag'a-ini Tiberiy hám Gay Grakxlar tariyxta birinshi iri agrar reformashilar sipatinda o'z pikirlerin bayan etken hám bul jolda janlarin da ayamag'an. Bunin' arqasinda áyiemgi Rimde jeke menshikke aynalg'an jerler de payda bolg'an.
Áyiemgi Rim alimlarinan Lyutsiy Kolumella ( VIII - ásir) hámde Lyutsiy Aney Seneka miynettin' o'nimdarlig'i haqqinda pikir ju'rgizip, qol miynetin jen'illetiwge hám sonin' sebebinen nátiyjelirek xojaliq ju'rgiziwge háreket etken. Feodal jámiyetinin' dáslepki basqishinda, Arab, Shig'is mámleketlerinde Islam dininin' tarqaliwi, onin' ekonomikaliq pikirlerinin' áhmiyeti ju'dá ulken bolg'an. Islamnin' ekonomikaliq pikirleri musilmanlardin' muqaddes kitaplari «Quraniy Kárim»-de (610-632 jillari arasinda), «Hádislerde» hám basqa ataqli shig'armalarda bayan etilgen. «Quraniy Kárim» de sawdag'a, hadal hám ádalatli is ju'rgiziwge, sawda hám isbilermenlikten payda aliwda insapti umitpawg'a ayiriqsha áhmiyet berilip, su'txorliq, basqalardin' irisqisina qiyanet etiw qaralang'an. Bul kitapta menshiktin' tutqan orni, og'an qiyanet etiw keshirilmes gu'ná dep aytilg'an, qariz beriw, sadaqa berip turiw pikirleri aytilg'an. Sonin' menen bir qatarda kitapta kásip tan'law, oni iyelewge, paydali miynet etiwge,miynet etiw arqali o'mir keshiriwdi u'yreniwge, miynet hár bir insan ushin jaqsi jasawdin' deregi dep u'yretilgen. Jáne muqaddes «Quraniy Kárim» de insanlar bar o'nimlerden duris paydalaniwi, saqawatli isler islewi ekonomikag'a ádalat ko'zi menen qarawg'a, hadal boliwi, ashko'zlik, haram hám ádalatsizliqtan qashiwi shárt ekenligi de aytilg'an. Insaniyat basip o'tken uzaq jol miynet hám do'retiwshilik joli bolip kelgen, sonin' ushin adamlar hár qashan miynetti qádirlegen, jaslardi miynet su'ygish etip tárbiyalawg'a itibardi ku'sheytiwi záru'r bolg'an. Bul álibette tárbiyag'a baylanisli. Sol sebepli, «Bilimlendiriw haqqinda» g'i nizamda, «Kadrlar tayarlawdin' milliy dástu'rinde» hám O'zbekstan Respublikasinda bul, tarawdag'i basqa bir qatar nizamlarda miynet tálimine ulken itibar berilgeni maqsetke muwapiq. Sonday-aq «Quraniy Kárim» de shan'araqtag'i menshik qatnasiqlari miyras qaldiriw, miyrasqa iyelik etiw, miyrasti duris bo'listiriw máselelerine ayiriqsha itibar berilgen. «Quraniy Kárim» de qariz beriw hám qariz aliw, miyras bo'listiriw( 4-su're, 8-ayat), jetim-jesirlerge miriwbet, sadaqa beriw( 3-su're, 128-ayat), o'z-ara járdem beriw( 5-su're, 3-ayat) tilge aling'an. Isirapgershilik qaralang'an, payda mug'dari 10 protsent etip belgilengen. «Quraniy Kárim» de sheklengen resurslardan u'nemli paydalaniwg'a itibar berilip, minanday delingen: «Jen'ler, ishin'ler, berin'ler biraq isirap etpen'ler». «Quraniy Kárim»- de alg'a su'rilgen ekonomikaliq pikirlerden biri insannin' tutiniwi, onin' norma shegerasi, tutiniw mádeniyati da orin alg'an, yag'niy tutiniwshinin' normada boliwi, isirap etiw, olardan u'nemli paydalaniw záru'rligi aytilg'an, kerisinshe tutiniw normasi hám mádeniyatin bilmew kámbag'alshiliqqa, ekonomikaliq dag'darisqa alip keliwi mu'mkinligi ko'rsetilip o'tilgen. Orta Aziya ilimpaz-entsiklopedistleri hám oyshillari: Abu Nasr Farabiy, Abu Ali Ibn-Sino, Abu Rayxan Beruni, Yusuf Xas Xodjib, Alisher Navoy hám tag'i basqalar, olar ele ekonomikaliq mashqalalarg'a qizig'iwshiliq ku'shli emes waqitinda o'z ko'z-qaraslarin bildirgen. Abu Nasir Farabiy ilimi - pán tariyxinda «Shig'istin' ulli filosofi», «Shig'istin' Aristoteli», «Shig'is Platoni» atlari menen belgili bolg'an. Onin' ekonomikaliq pikirleri «Fozil kishilar shaxri» shig'armasinda bayan etilgen. Ol en' dáslep mu'lkke iye boliw, onin' járdeminde bay bolip jasaw mu'mkin ekenligin, mu'lkti paydasiz jiynawdan saqlaniw, adamlarg'a, áwladqa ziyan keltirmeytug'in malmu'lk jiynaw paydali is deydi. Basqalar ushin ziyan keltiretug'in bayliq toplaw, mal-mu'lkke iye boliw jaman ádet dep bildiredi. (Abu Nasir Farabiy: «Fozil kishilar shaxri». T. 1993 j. 38-bet). Farabiy - «Mu'lk arttiriwda onsha qáwip joq, biraq oni asirap saqlamaw mu'mkin emes. Eger basqa birewler esabinan mu'lk arttirg'anlar jazalanbasa, bunday jag'dayda xalqinan insan hám hadalliq jog'aladi. Mu'lkti asirap-saqlap ku'tiw o'zinin' mu'tájligi ushin paylansa, bul jaman is bolip tabilmaydi», dep ko'rsetedi( Abu Nasir Farabiy: «Fozil kishilar shaxri». T. 1993 j. 47-bet). Abu Ali Ibn - Sino táliymatinda da Farabiydin' pikirlerine uqsas mu'tájlikler, olardi qanaatlandiriw mashqalalari ayiriqsha orin iyeleydi. Ol ásirese, adamlar o'z mu'tájliklerin qanaatlandiriwda bir-birleri menen baylanista boladi. Sebebi, hár bir Adam o'z aldina islese, ol qansha ku'shli hám qábiletli bolmasin o'z mu'tájliklerin qanaatlandira alatug'in barliq o'nimlerdi o'ndire almaydi. Sol sebepli olar o'zara ekonomikaliq kelisim tiykarinda, yag'niy miynet bo'listiriliwi arqali miynet etiwge, ekonomikaliq xizmet alip bariwg'a umtiladi. Sonin' ushin, Ibn Sino adamlar jámiyetten sirta jasay almaytug'inlig'in, ol belgili bir jámiyette g'ana o'z-ara ekonomikaliq birge islesiw arqali o'z turmisin dawam ettiredi, o'zlerinin' jasaw mu'tájliklerine boysiniwi kerek dep u'yretedi.
Ibn Sino «Tib qonunlari» shig'armasinda «Eger haywanlar tábiyat bayliqlarina qanaat etip jasasa, adamlarg'a bul bayliqlar jetpeydi, olar aziq-awqat, kiyim-kenshek, u'y-jayg'a bolg'an mu'tájliklerin qanaatlandiriwi tiyis. Eger haywanlar tayar tábiyat bayliqlarin o'zlestirip alsa, adamlar bolsa o'z miynetleri menen záru'r bolg'an bayliqlardi do'retedi, sonin' ushin da olar miynet etedi hám hár qiyli xizmet - diyxanshiliq, sharwashiliq, o'nermentshilik penen bánt boladi» - dep jazadi. Yusup Xos Hájiptin' «Qutadg'u bilig» dep atalg'an shig'armasinda aytip o'tilgen. Ol bul miynetinde, miynetke duris haqi to'lew, miynetti xoshametlew, materialliq mápti qorg'aw, kásip-o'ner iyelew, ku'shli sotsialliq qorg'aniwg'a ko'p diqqat bo'lgen. Shig'armada diyxanlarg'a, sharwalarg'a, sawdagerlerge, o'nermentshilerge bag'ishlang'an o'z aldina baplar bar. «Xizmet etiwshi xaliq - dep jazadi alim, o'z miyneti nátiyjesinen u'mit etedi. U'mit etken nátiyjesine erise almag'an xizmetkerlerdin' kewli sinadi, ... xizmetine ilayiq maqsetke erisken xizmetkerlerdin' bolsa kewli ko'kke jetedi» («Qutadg'u bilig» T. 1990 j. 63-bet).
Ol mámleket, el-jurt hám onin' baslig'i bay boliwi ushin, adamlardi, jumisshi-lardi bay etiwi kerek, degen pikirdi alg'a su'redi. «Xizmetkerler bay bolsa, mámleket, el basshisi bay boladi, el basshisinin' ku'shi xaliq penen. Sonin' ushin xaliq toq bolsin» («Qutadg'u bilig» T. 1990 j. 65-bet) dep jazadi. Ulli alimnin' bul ekonomikaliq ideyalari respublikamizda alip barilip atirg'an bazar reformalari menen sáykes kelmekte, dep aytiwg'a toliq derek beredi.
«Reformalar insan máplerine sáykes kelgen, onin' talap hám mu'tájliklerin qanaatlandiriwg'a járdem bergen: jumistin' dárejesin jaqsilawg'a qaratilg'an jag'dayda g'ana áhmiyetli boliwin udayi yadta saqlawimiz kerek»- dep tu'sindiredi, Prezidentimiz I.A.Karimov ([1], 19 bet). Hár bir insan turmistin' dárejesin ol etip atirg'an miynetke, onin' mug'darina, sipatina baylanisli bolmasa, ekonomika hásh qashan rawajlanbaydi. Insan miynettin' duris hám ádalatli xoshametleniwi ekonomikag'a ko'p mug'darda kapital sarplaw menen ten'. Sonin' ushin da Prezidentimiz I.A.Karimov respublikamizda ekonomikaliq reformalardin' strategiyaliq waziypalarinan bir «adamlarda jan'asha ekonomikaliq pikirlewdi qáliplestiriw, olardin' du'n'ya qarassn o'zgertiw, hár bir adamg'a o'z miynetin sarplaw tarawi hám formalarin g'árezsiz belgilew imkaniyatin beriwi tiyis» dep ko'rsetedi ([1], 18 bet).
Shig'is ekonomikaliq táliymatinin' rawajlaniwinda saqipqiran !mir Temurdin' ekonomikaliq pikirleri ayiriqsha orin iyeleydi. Olardin' ekonomika-liq pikirleri «Temur tuzuklari» dep atalg'an shig'armasinda ko'birek bayan etilgen. Onda «Ekonomikaliq teoriya» páninde u'yretiletug'in ko'plegen ekonomikaliq tu'sinikler haqqinda aytilip o'tiledi. «Temur tuzuklari» shig'armasinda Ámir Temur tárepinen mámleketti basqariw, oni rawajlandiriw nizam - qag'iydalari, printsipleri, jollari, ekonomikani sho'lkemlestiriw, turaqlastiriw mashqalalari-na arnalg'an zo'ru'r usinislar berilgen.
Ámir Temur mámleket hám ekonomikani basqariwdin' o'zine tán eki basqishli: («Bas wázir ken'esi» hám «Hár bir wálayat ken'esi») mektebin islep shiqti. Bul basqariw sistemasi saliq jinaw, tártipti saqlaw, o'ndiris hám jámiyetlik infrastrukturalardi do'retiw hám olardi ju'rgiziw, qadag'alaw hám tekseriw jumis-larin alip bariw, xaliqtin' minez-qulqin qadag'alap bariw hám basqa jumislarg'a basshiliq etken.
Ámir Temurdin' ekonomikaliq siyasati negizinde insan, onin' mápi, párawan hám tinish turmis keshiriw máseleleri jatadi. Adamlarg'a o'ner-kásip u'yretiw, olardi jumis penen támiynlew, isbilermenlik hám talapkershilik penen shug'illaniw-shilarg'a záru'r bolg'an qarjilar ajiratiw, u'y-jaylar qurip beriw haqqinda aytilip o'tiledi.
Ekonomikaliq teoriya pa'ninin' predmeti ha'm waziypalari.
Makkonell K.R., Bryu S.L. avtorlig'indag'i “Ekonomiks” kitabinda bul pa'nnin' predmeti adamlardin' materialliq talaplarin tolig'iraq qanaatlandiriw maqsetinde sheklengen resurslardan na'tiyjeli paydalaniw jollarin u'yreniw bolip esaplanadi dep ko'rsetedi.
Bul aniqlama ekonomikaliq teoriya “ekonomiks” degen at penen ju'rgiziliwshi sabaqliqlarda keltiriledi.
“Ekonomiks” ekonomikaliq teoriya kursina salistirg'anda bir qansha ken'irek bolip, ol Kembridj universitetinde A.Marshalldin' usinisi boyinsha engizilgen edi.
A.F.Shishkin avtorlig'indag'i ekonomikaliq teoriya sabaqlig'inda bul pa'n o'ndiris qatnasiqlarin uyretedi degen aniqlama basshiliqqa alinadi.
Ekonomikaliq teoriya pa'ninin' predmeti boyinsha O'zbekstan ekonomistleri de o'zlerinin' bir qansha bahali pikirlerin bildiredi.
Akademik S.S.G'ulomov, akademik G.P.Juravleva ha'm basqa da bir qatar avtorlar ta'repinen jazilg'an “Ekonomikaliq teoriya” sabaqlig'inda ha'm Sh.Shodmonov., T.Juraevlardin' ekonomikaliq teoriya kursi boyinsha lektsiyalar teksti sipatinda jazilg'an kitabinda da ekonomikaliq teoriya predmetine bir ta'repleme aniqlama beriwge jol qoymaw za'ru'rligi haqqinda aytiladi.
Joqarida keltirilgen aniqlamalar ekonomikaliq teoriyanin' predmetin adamzat ja'miyetinin' ha'r qiyli aspektlerin esapqa aliw tiykarinda berilgen aniqlamalar bolip tabiladi. Ayirimlari sheklengen resurslardan o'nimli paydalaniwg'a tiykarg'i itibardi qaratqan bolsa, ekinshi bir topari o'ndiris qatnasiqlarina ayriqsha diqqat awdaradi.
Usilardi esapqa ala otirip bizin' pikirlerimizshe ekonomikaliq teoriya predmeti boyinsha ko'birek maqullang'an aniqlama sipatinda to'mendegishe aytiw mu'mkin.
Ekonomikaliq teoriya pa'ninin' predmeti - sheklengen resurslar jag'dayinda, sheksiz talaplardi qanaatlandiriw maqsetinde, materialliq bayliqlardi o'ndiriw, bo'listiriw, almasiw ha'm tutiniw protsessinde ju'zege keletug'in o'ndiris qatnasiqlarin, bazar ekonomikasi jag'dayinda xojaliqti na'tiyjeli ju'rgiziw jollarin u'yreniwden ibarat.
Ekonomikaliq teoriya o'zinin' predmetin u'yreniw arqali ja'miyet rawajlaniwinin' ekonomikaliq nizamlarin da aship beredi.
Ekonomikaliq nizamlar - bul ekonomikaliq ha'diyseler ha'm qubilislardag'i u'zliksiz qaytalanip turatug'in o'z-ara baylanislar ha'm sebep aqibetlerdin' uliwmaliq ta'replerin sa'wlelendirip ko'rsetetug'in tu'sinik bolip tabiladi.
Ekonomikaliq teoriyada ja'miyet rawajlaniwinin' ekonomikaliq nizamlari uliwmaliq, arnawli ha'm ayriqsha tu'rlerge ajiratilip u'yreniledi.
Ekonomikaliq teoriya pa'ninin' predmeti onin' atqaratug'in xizmetleri arqali tolig'iraq sa'wlelenedi. Onin' tiykarg'i xizmetleri retinde to'mendegilerdi aytiwg'a boladi.
Biliw xizmeti. Ekonomikanin' sirlarin biliw ha'm olardi xaliqqa jetkeriw arqali, olardin' ekonomikaliq bilimlerin arttiradi. Adamlarda jan'asha ekonomikaliq pikirlewdi qa'liplestiriwge, olardin' du'nya qarasin o'zgertiwge xizmet qiladi.
Metodologiyaliq xizmet.
Ekonomikaliq teoriya basqa bir qatar ekonomikaliq pa'nler ushin metodologiyaliq tiykar bolip xizmet etedi.
A'meliy usinislar beriw xizmeti.
Ekonomikaliq teoriyanin' bul xizmetinin' ma'nisi jeke adamnin', ja'ma'a'ttin', ja'miyettin' ma'pine juwap beretug'in menshiktin' ha'm xojaliq ju'rgiziwdin' progressiv formalarinin' za'ru'rligin ha'm olardi jetilistiriw jollarin ha'r ta'repleme tiykarlawdan, xojaliqti basqariwdin' na'tiyjeli formalarin aniqlawdan ibarat.
Boljaw xizmeti. Ha'zirgi waqitta bul xizmeti ayriqsha a'hmiyetke iye bolip, ol ilimiy boljawlardi islep shig'iw, ja'miyettin' keleshektegi rawajlaniw bag'darlarin aniqlap beriw arqali a'melge asiriladi.
Ha'r qanday ilim o'zine tiyisli bolg'an ob'ektlerdi belgili metodlar ja'rdeminde izertleydi ha'm u'yrenedi. Sol siyaqli ekonomikaliq teoriyada da ekonomikaliq qubilislardi izertlewde bir qatar metodlardan paydalanadi. En' ko'p qollanilatug'in metodlardan biri ilimiy abstraktsiya metodi bolip, bunda u'yrenilip atirg'an ha'diyselerge sezilerli ta'sir ko'rsetpeytug'in ekinshi da'rejeli elementler abstraktsiyalanadi, yag'niy esaplawlardi qiyinlastirmaw maqsetinde bul elementler itibardan shette qaldiriladi. Ilimiy abstraktsiya joli menen izertlengende ha'diyselerdi konkretlilikten abstraktliliqqa qaray u'yreniledi.
Bul metod qubilislardin' ko'zge ko'rinbeytug'in ta'replerin, onin' tu'p mazmunin aship beriwge ja'rdem beredi.
Analiz ha'm sintez metodi.
Ekonomikaliq qubilislar en' da'slep ayirim bo'leklerge ajiratilip analizlendi. Son'inan bir- birine jaqin bolg'an elementler o'z-ara birlestirilip sintezlenedi, ayirim bo'leklerdi izertlew na'tiyjesinde aling'an na'tiyjeler uliwmalastirilip, belgili bir juwmaq shig'ariladi.
Induktsiya ha'm deduktsiya metodi.
Barliq pa'nler empirik, yag'niy faktlerge tiykarlanadi. Faktlersiz teoriya bos boladi, teoriyasiz faktler bolsa ma'nissiz. Usig'an baylanisli ekonomikaliq teoriyada induktiv ha'm deduktiv metodlar paydalaniladi. Induktiv metod ja'rdeminde faktler bir jerge toplanip, sistemag'a keltirilip, olar uliwmalastiriladi ha'm olardan teoriyaliq juwmaq shig'ariladi.
Deduktiv usilda bolsa keltirip shig'arilg'an juwmaqlar qaytadan faktler tiykarinda tekseriledi.
Tariyx ha'm logikanin' birligi metodi.
Bul metod izertlewlerdi tariyxiy rawajlaniw ko'z-qarasinan alip bariw za'ru'rligin talap qiladi. Sebebi ha'r qanday qubilis siyaqli ekonomikaliq ha'diyselerde o'zinin' kelip shig'iw tariyxina iye. Sonin' menen birge olardi u'yreniw logikaliq izbe-izlikte alip bariliwi tiyis.
Ekonomikaliq qubilislardi mug'dar ha'm sapa jag'inan u'yreniwde matematikaliq, statistikaliq ha'm grafikaliq metodlardan da ken' qollaniladi. Sebebi milliy ekonomikanin' rawajlaniw jag'dayin, onin' makroekonomikaliq ko'rsetkishlerin aniqlaw matematikaliq, statistikaliq esaplawlarsiz boliwi mu'mkin emes.
A'sirese bunda ekonomikaliq-matematikaliq modellestiriw metodinan, grafikaliq metodlardan paydaliniw ayriqsha a'hmiyetke iye.
BAB. ORTA ÁSIRLER FOLOSOFLARINIŃ EKONOMIKALIQ PIKIRLER. Áyyemgi Aziyadaǵı ekonomikalıq ideyalar.
Ekonomikalıq pán dáreklerin áwele jáhán civilizatsiyasınıń beshigi bolǵan áyyemgi Shıǵıstan izlew logikalıq jaqtan tuwrı bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq g' oyalarning qáliplesiwi insaniyattıń payda bo' lishi menen baslanǵan. Biraq, házirgi waqıtta qo'lyozmalarda sáwlelendirilgen ideyalarǵana analiz etilgen. Usınıń sebepinen ekonomikalıq táliymatlar tariyxı qul iyelewshi- lik jámiyeti, anıqrog'i, jeke menshik payda bolıwı menen baslanadı, dey- jumıs orınlı bolıp tabıladı.
Daslep qul iyelewshilik jámiyeti Shıǵısda klasıy ajırasıw baslanǵan jay- larda, Mesopotamiya (Tigr hám Yefrat dáryaları aralıǵinda ) hám Egipette jánnet baǵı - izdan aldınǵı Iv mıń jıllıqta júzege keledi. Buǵan tiykarǵı sebep mınada, bul jerde texnologiyalıq revolyuciya júz berdi, metall qurallar isletiline baslandı, awıl xojalıǵında intensiv, kóbinese suwǵarılatuǵın dıyxanchilikka ótildi, sol tiykarda salıstırǵanda turaqlı qosımsha ónim alıw múmkinshiligi tuwılǵan. Aqıbette, jámiyette miynet bólistiriwin rawajlandırıwǵa, kóplegen óner- mandchilik tarawlarınıń ajralıp shıǵıwına, klasıy qatlamlarǵa bóliniwge dúmpish boldı. Bul dáwirde qosımsha ónim alıwdıń tiykarǵı usılı jámáátke bir- lashgan dıyxanlardı ekspluataciya qılıw jolı menen renta - salıq alıw (Aziyada ) bolsa, qullarni (mámleket yamasa menshikli) ayamastan isletiw menen de (Evropada ) úlken baylıq arttırılǵan. Shıǵısda mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıw dárejesine qaray, ayırım " erkin" xalıqtıń jaǵdayı qullarnikidan derlik parq etpegen (ulıwma, Shıǵıs mámleketlerinde qulchilik máselesi ele úzil-kesil hal etilgen emes. Akademikalıq v. v. Struve onı tán aladı. Lekin kóplegen ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, Shıǵısda qul iyelewshilik klassik formada rawaj tapmaǵan, patriarxal, yaǵnıy úy xojalıǵında ústin bolǵan (qarang: Istoriya Drevnego Vostoka M., MGU, 1991). Shıǵıs, atap aytqanda Oraylıq Aziya mámleketlerindegi xojalıq aktivi- yatida salıstırǵanda erkin adamlar qatnasqan. Mısalı, dıyxanshılıq, ónermentshilik, qurılıs salasında qullar miynetinen paydalanilmagan. Áyyemgi dúnya (Batıs Evropa ) dagi ayırım regionlarda xalıq aralıq sawdanı aparıw menen baǵ liq túrde tavar -pul munasábetleri de ádewir rawajlanǵan (mısalı, Gretsiyanıń ayırım qalaları ). Sol tiykarda qulchilikka tiykarlanǵan jeke menshikshilik rawaj taptı. Óz ónimin satıwǵa qaratb islep shıǵarǵan qulchilik xojalıqları ekspluataciyanı kúsheytiwdi talap etken. Aqıbette, klassik yamasa áyyemgi qulchilik júzege keldi (Gretsiya hám Italiya ).
Bizgeshe jetip kelgen eń áyyemgi qo'lyozmada (áyyemgi Egipet, eramızdan aldınǵı XXII ásir) járdemshi hám xalıq ortasındaǵı munasábetler tuwrısında pikir júritiledi. Bul dáwirde klasıy ajırasıw tolıq qáliplespegen bolıp, basqarıw jumisına isbilermenlerdi usınıs etiw (joqarı siyasiy gruppalı, yamasa ápiwayı xalıqtan bolıwınan qaramastan ) kerek delingen.
Áyyemgi Egipetten ayrıqsha túrde Mesopotamiyada jeke menshik- chilik hám tavar -pul munasábetleriniń salıstırǵanda tez rawajlanıwı xarakter- li bolıp tabıladı. Insan shaxsı ozodligining kepilligi joq bolǵan sol sharayatta qarız - dar qulchilik xojalıq rawajlanıwına alıp keler edi. Bunday processler salıq tólewshiler hám áskerlerden ajralıp qalıwı múmkin bolǵan mámlekettiń kúshsizleniwine alıp kelgen. Saqlanıp qalǵan esteliklerde, jazba nızamlarda ekonomikalıq ideyalar da ámeldegi, ol jaǵdayda ózbetinshe islep shıǵaru- vchilarning huqıqların qorǵaw, tártipke salıw boyınsha zárúrli pikirler berilgen. Eramızdan aldınǵı XvIII asirde Bobil (vavilon) de (m. a. 1792-1750 yy.) patshalıq etken Xammurapi (birpara dereklerde Xammurabi) nızam jıynaqları (jámi 282) dıqqatqa iye (m. a. 1760 y.). Bul jıynaq 1901-1902 yy. Suza qalası qaldıqların arxeologik qazıw waqtında tabılǵan (Fransiya paytaxtı Parij daǵı ataqlı muzey - Luvrda saqlanyapti). Nusqasın BMT bınasındaǵı muzeyde de kóriw múmkin. Toshga o'yib jazılǵan zárúrli hám áyyemgi, tariyxıy hújjetti analiz qılıw sonı kórsetedi, ámeldegi mámleket klasıy hám sotsial tárepten talay mukam- mal bóleklengen. Biz ushın ásirese múlkshilik hám oǵan iyelik formaları mu- him bolıp tabıladı. nızamda " kúshliler zaifroqlarni cheklamasligi kerek", degen qaǵıyda bar. Mısalı, qarızdarlıǵı ushın patsha jawıngerleri hám basqa xalıqtıń jerlerin satıw yamasa tartıp alıw qadaǵan etilgen. Sútxorlıq iskerligi sheklen- gan, onıń muǵdarı pulda 20, ónimde 33 procentten artıq bolmawi kerek.
Tiykarǵı maqset islep shıǵarıwdı, birinshi náwbette awıl xojalıǵın rawajlandırıwdı qollap-quwatlaw bolǵan, yaǵnıy miynetsiz dáramat tabıwǵa qarsı gúresilgen. qarızdı qarız esabına úsh jıldan artıq ustap turıw múmkin bolmaǵan. Ulıwma, jeke menshikshilik, sol jum- 17 ladan jerge de tán alınǵan. Birovning jeke menshikine kóz olaytirgan, oǵan zálel jetkezgenler ekonomikalıq tárepten jazalanǵan. Bul nızamlar kompleksi mámlekettiń mámleketti ekonomikalıq basqarıw salasındaǵı dáslepki tájiriybesin kórsetedi. Aqıbette sol dáwirde mámleket de siyasiy jip- slashdi, da ekonomikalıq gúlleniw taptı.
Áyyemgi Indiyanıń " Manu nızamlari" de (m. a. Iv-III ásirler) social miynet bólistiriwiniń, húkimranlıq hám baǵınıw institutlarınıń bar ekenligi aytıladı.
Indiya daǵı ekonomikalıq ideyalardı sáwlelendiriwshi áyyemgi yad- gorlik " Artxashastra" (m. a. Iv-III ásirler aralıǵinda ) bolıp tabıladı (úshek mánisi boyınsha ańlatpa, ámeliy turmıs tuwrısındaǵı pán, bul dóretpe m. a. III-II ásirlerde toldırılǵan ). Bul áyyemgi hám zárúrli tariyxıy estelik bolıp tabıladı (ol Chandragupta I patshalıǵı dáwirinde patsha máslahátshisi Kautilye Bishnugupta tárepinen jazılǵan degen pikir bar). Ol jaǵdayda qulchilikni bekkemlew tiykarǵı wazıypa etip qoyılǵan. qulchilik eń tómen siyasiy gruppalarǵa tán zat dep esaplanadi. Bul shıǵarmada " buyımdıń ma`nisi" mashqalası kóterilgen, baha muǵdarı " jumıs kúnleri" menen belgilengen, xoshametlew bolsa miynet nátiyjelerine uyqas ra- vishda belgileniwi kerek, delingen.
Bul shıǵarmada mámleketti basqarıw boyınsha usınıslar berilgen bolıp, bir qansha ekonomikalıq ideyalar da ilgeri surilgan. Mısalı, ol jaǵdayda ónimdiń bazar bahası menen onıń tábiyiy ma`nisi ortasındaǵı parq aytılǵan. Tavarǵa bolǵan mútajlik artqanda, onıń bahası bahadan asıp ketiwi múmkin, delingen. Sawda menen shuǵıllanatuǵınlarǵa bólek pát berilgen bolıp, payda máselesi kóterilgen, paydanıń muǵdarı tavar bahosiga (basqa awa - rajatlar qatarında ) qosılıp, jergilikli ónim ushın 5, shetten kelgen tovarlar ushın 10 procent (import sol dáwirde de ábzal ) etip belgilengen.
Mámlekettiń ekonomikalıq jumıslarǵa aralasıwı qollap quwatlanǵan. qıs- loq xojalıǵına bólek itibar berilgen, bos jerler xalqqa bolıp beriliwi hám salıq tólew zárúrligi, suwǵarıw imaratları qurıwǵa itibar haqqında sóz júritiledi. Ulıwma, mámleket mámlekettiń óndiriwshi kúshlerin rawajlandırıwı kerek, degen ideya oraylıq orındı iyeleydi. (Házirgi dáwirdegi J. M. Keyns hám institutsionalizm tárepdarları pikiri menen salıstır - ing,). Finans salasında dáramat salıǵına úlken itibar berilgen. Mámleket birpara islerdi rawajlandırıwı ushın materiallıq hám ruwxıy járdem beriwi kerek, delingen. Ónimge baha belgilew, mámlekettiń bayıwın támiyinlew (paydanı asırıp, sarp etiw-ǵárejetti kemeytiw), esap -kitaptı tártipke salıw, hár túrlı keliliklerge qarsı gúresiw kerekligi belgilengen. Sol principlerdi ámelge asırıw sebepli jámiyettegi narazılıq, teńsizlik joǵaladı, delingen.
Áyyemgi Indiyada jaratılǵan " veda" larda da bir qansha mu- him ekonomikalıq g' oyalar keltirilgen. Respublikamız ilimpazlarınıń izertlewla- riga kóre, zardushtiylik (zoroastrizm) dininiń (Islamǵasha ) múqaddes kitapı bolǵan " Avesto" yaǵnıy " turmıs jollaması" (tiykarı " Ovasta") de da zárúrli ekonomikalıq pikirler aytılǵan. Atap aytqanda, jasalma suwǵarıw tiykarında dıyxanshılıq júrgiziw, ana tábiyaattı izzetlew, haywanlardı asıraw, orınsız so'ymaslik, oǵan zug'um etpeslik, topıraq sıpatında jaqsılaw máseleleri kórsetilgen. Bul kitap eramızdan aldınǵı II mıń jıllıq aqırı - I mıń jıllıq basları daǵı waqıyalardı sáwlelendiredi hám júdá áyyemgi estelik bolıp tabıladı (2700 jıllıǵı bayram etildi).
Bul dinnin tásir sheńberi júdá keń bolıp, házirgi Iran, Oraylıq Aziya, Kavkazorti orınları (ásirese Azerbaydjan ) hám basqa orınlarda tarqalǵan. M. a. II mıń jıllıq aqırı - I mıń jıllıq basında payda bolǵan " Avesto" dıń tolıq túp nusqası saqlanmagan, onıń ayırım bólimleri tapil- gan, ol áyyemgi parfyan, demiy jazıwında pitilgen, házirgi dáwirde orıs hám ózbek tillerine awdarma etilgen, ayırım bólekleri " Kórkem óner", " Ózbek tili", " Pán hám turmıs" jurnallarında daǵaza etildi.
Zoroastrizmnin tiykarǵı ideyası dualizmga, yaǵnıy bir tárepden Jaqsılıq hám Jaqtılıq (qudayı Axura Mazda), ekinshi tárepden Jawızlıq hám qarańǵılıq (qudayı Anxra Manu) kúshleri ortasındaǵı gúres- bolıp tabıladı.
Insan xojalıq iskerliginde tábiyiy ortalıq menen bekkem baylanıslı dep uqtiriladi, biraq, insanǵa bólek itibar beriledi. Insanǵa tańlaw hu- quqi berilgen bolıp, ol Jaqsılıq yamasa Jamanlıq táreplerdi alıwı hám soǵan uyqas háreket etiwi kerekligi aytıladı.
Jaqsılıq adamınıń iskerligi jaqsı ideya, jaqsı sóz hám jaqsı jumıslar menen baylanısqan bolıwı kerek. Materiallıq baylıqlardı kóbeytiw yerug dúnyadaǵı jaqsı islerdiń tiykarǵısı esaplanǵan. Usınıń sebepinen " Ave- sto" tekstlerinde natural -xojalıq iskerligi keń targ'ib etiliwi hám ámeliy máslahátlar beriliwi kútilmegen jaǵday emes.
Avestoda " Óz turmısı dawamında gózzallıq hám jaqsılıq, nur hám qu- vonch jolında xızmet etken adam qudayǵa iseniwshi hám haqıyqatshıl, pák hám ádalatlı bolıp, qonaqlardı qalıs kutgan. Hayalın jaxsı kórip, yerni, buyımlardı parva-rish etken, adamlardıń molu múlkine kóz olaytirmagan, tábiyaattı saqlap -abaylap odan zawıq alǵanı ushın onıń joni da uzınnan uzaq ráhát hám tınıshlıqǵa burkanadi" dep jazıladı.
Kóshpelinchi xalıqlardıń tiykarǵı baylıǵı bolǵan buyımlar sanın saqlaw qollanilib, olardı biykardan -bıykarǵa jábirleniwshi qilaverish qaralanadı. Bul ideya ásirese dáslepki zoroastrizmda kúshli. Haywanot dúnyasın asıraw, onıń sanın asırıw, sapasın jaqsılaw (ásirese semirtirish) ga bólek pát berilgen. Onıń ushın bolsa jaqsı jaylaw, kerekli qaraw, jem- ǵawısh menen támiyinlew eń jaqsı iskerlik dep bahalanadı. Jaqsı islerdi ámelge asırıw kúshli húkimet menen bolıwı belgilengenler etiledi. Kitapda jazıl - ishicha, haywanlardı urlaw yamasa tartıp alıw, turar jaylardı xanavayron etiwden asırawǵa umtılıw Jaqsılıq jeńisine alıp keledi. Áne sol qoi- delerge ámel etkenlerge jaylawlar boylap erkin háreket etiwge wáde beriledi, sebebi tábiyiy jaylawlar sheklengen sharayatta bul " erkin háreket" támiynatı zárúrli bolıp tabıladı, keri jaǵdayda óz-ara dúgilisiw hám urıslar júz bergen.
Málim nızam -qaǵıydalarǵa baǵınıw kúshli húkimet hám moፄtadillik menen baylanıslı edi. Óz-ara shártnamalarǵa kemshiliksiz ámel qılıw zárúrligi, ásirese óz-ara materiallıq járdem beriw kerekligi targ'ib etiladi. Avesto maǵlıwmatlarına qaray sol dáwirdegi jámiettiiń social xalıq bilip alıw múmkin. Bul dáwirde urıw jemirilip, dáslepki klass (kasta) lar payda bolǵanlıǵı ayan bolıp tabıladı, olar ózge dindegi diniy xızmetkerler, áskerler, sharba - darlar hám ónermentler, sonday eken, dáslepki klasıy jámiyet júzege kiyatırǵan dáwir bolǵan. Xalıq kóbirek yarım kóshpelinchilik tiykarında kún keshirgen. Ek- stensiv sharbashılıq jetekshi edi.
Ideal turmıs tárizi tómendegishe aytılǵan bolıp, onıńshe jerden sonday jaydı tabıw yamasa jaratıw kerek, onda kóp awqat pishirilishi, mudam úlken bólek gósh tiyiwi, atlar pishqirib turıwı, at -arava dóńgelekleri shıńǵırı shıǵıwı, qamshılar mudam kóterilip, dawısı shıǵıp tur- jumısı, adamlar jag'i tinmaydigan (awqat jewde), tatımlıqlar jetkiliklishe ya- shirib qoyılǵan, xoshbuy iyisler arimaydigan, jaqsı turmıs ushın kerekli barlıq zatlardı qálewka qaray, kóp muǵdarda saqlanatuǵın bazalar bar jay túsinilgen. " Avesto" boyınsha túrli tábiyǵiy apatlarǵa qarsı rezerv azıq-túlikler qurıw qollap -quwatlanadı (Konfutsiylik hám basqa táliymatlarda da bul ideya úlken orındı tutadı ). " Avesto" dıń jazılıwı tárepinen keyingi dáwir tiyisli pikirlerde, mısalı, sharbadorlar sheriki Yim tuwrısındaǵı ańızda " altın asr" dagi buyım-qoyning aǵıl-tegilligi haqqında sóz júritiledi. Yimning xızmeti ullılanıp, kúshli suwıq, qar hám suw to'fonidan haywanlar hám adamlardı qutqarıw ushın " varu" (qo'rg'on) qurdirib, oǵan suw ótkeredi, mayda hám iri buyımlar, adamlar, ıyt, qus, barlıq o' sımlıqlar urıw i hám janıp jarqıldap turǵan órttı keltiredi (Nuh payǵambar menen salıstırıń ). Adamlar ushın turar jay, haywanlar ushın malxanalar qurılǵanı aytıladı.
Arab mámleketlerindegi dáslepki ekonomikalıq ideyalar.
Islam daǵı ekonomikalıq qarawlar. Ibn Xaldun Shıǵıs mámleketlerinde feodal munasábetler III-vIII ásirlerde qáliplese basladı. Bulmanlarda pul, miynet munasábetleri azmaz jeńillesdi. Mámleket menshikli iyelik hám paydalanıw ushın jer ajrata basladı. Menshikli jer egaligining túrli formaları saqlangani halda, mámleket tiykarǵı hám ónimli jerdiń iyesi retinde, zárúr waqıtta menshikli xojalıqlardıń barlıq jumıslarına biymálel aralasıw, jer salıǵın jıynaw huqıqın joǵatǵan emes. Usınıń sebepinen, Shıǵısda " mámleket feodalizmi" dıń túrli formaları saqlandi hám ekonomikalıq qarawlarda da óz hákisin taptı. Íqlım hám turar -jay sharayatı sebepli, bulmanlarda dıyxanshılıq tiykarlanıp jasalma suwǵarıw tiykarındaǵana alıp barılıwı múmkin edi (Batıs Evropa menen salıstırıń ). Birpara ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, Shıǵısda jerge jeke menshikchilikning joq ekenligi hám bunıń tiykarǵı sebebi jasalma suwǵarıw ekenligin aytadı. Jer bar bolǵanı menen suwǵarıwsız ónim alıw múmkin emes edi. Suwǵarıw imaratları qurıw, remontlaw jámáát ixtiyorida bolǵan, awıl jámááti saqlanǵan. Shıǵısda jerge jeke menshikshilik bolǵanma, degen mashqala elege shekemge shekem hal etilmegen. Bizińshe, kóbirek jerden paydalan - jumıs huqıqı bolǵan. Bul regionda yerni suwdan ajıratıp bolmaydı.
Dáslepki feodal munasábetler hám sol dáwirdegi ekonomikalıq ideyalardıń hasası Quranı saqıyda (arabsha qiroat, yaǵnıy oqıw ) sawlelengen (vII-vIII ásirler). vI ásirdiń aqırı -vII ásirdiń baslarında Araviyada feodal munasábetlarn- ing qáliplesiwi sebepli birden-bir mámleket qurıwǵa shaqırıq kúshaydi. Bul háreket sońǵı dinge sıyınıw - Islamda óz hákisin taptı. Islam táliymatı payǵambarımız Muhammad alayhissalomga Alla taolo tárepinen jiberilgen Quranı saqıyda sáwlelengenlengen. Birden-bir tuwrı dinge sıyınıw bolǵan Islam daǵı jol-jobalar turmıstıń barlıq tarawların qamtıp alǵan bolıp, sonday-aq ekonomikaǵa tiyisli máselelerge de keń orın berilgen. Quranı Saqıy daǵı tiykarǵı ideyalardan biri barlıq musulmanlardıń aǵayinligi bolıp, arab qáwimleri sol bayraq átirapında birlesdi. Hadal miynet, dıyxan, ónermentler miyneti ullılandi, barlıq baylıq sol tiykarda payda bolıwı uqtirildi. Bul múqaddes kitapda Alla taolo sawdaǵa úlken áhmiyet bergen, sútxorlıqtı, yaǵnıy ribo' (sútxorlıq procenti) ni haram etken, múlktiń múqaddesligin, birovning múlkine qıyanat hám hátte kúnshillik qılıwdı úlken gúná degen. Islamda jámiettiiń teńsizligi táǵdiri ozaldan dep tán alınadı, biraq hadallıq hám tuwrılıqqa buyıriledi hám ótirik isletiw, o'g'rilik hám miynetsiz dáramat tabıw qadaǵan etiledi. Alla taoloning Quranı Saqıyda qarız alıw hám beriw, miyraslardı bólistiriw (4-súre, 8-ayat), saǵır -esirlarga qayır-saqawat, qayır-ehson qılıw (3-súre, 128- ayat) haqqındaǵı oyati saqıyalaridan kelip shıǵıs ideyalar hám de salıq túrleri hám muǵdarı da úlken áhmiyetke iye boladı. Saǵırlar haqiga qıyanat etiw eń úlken gúnálerden dep daǵaza etilgen. Sonıń menen birge, óz-ara járdem de (5-súre, 3-ayat) zárúr, lekin jaman jumıslarda hám dushpanlıqta emes dep ataladı. Oyati saqıya hám ádisi sharıflarda túrli kásiplerdi iyelew, ásirese dıyxanshılıq, qoyshılıq menen shuǵıllanıw, miynet qılıw zárúrligi marhamat etilgen.
Islam iseniminde ısrapshılıqqa qarsı gúres Quranı Saqıy daǵı " Jeńler, ishinglar, sıy etińlar, biraq ısırap etpenglar", degen ayatlar tiykarında alıp barıladı (bul házirgi dáwirde eń aktual máselege aynalǵan ). " Dárya jaǵasında dáret qilsalaringiz da suwdı ısırap etpenglar", sıyaqlı qaǵıydalar áyne házirgi zaman ekonomikası hám ekologiyası ushın asa áhmiyetli. Islam yuristliginde payda muǵdarı 10 procent etip belgilengen (bunı basqa pikirler menen salıstırıń ). Shıǵıs ekonomikalıq oylawınıń rawajlanıwda arab oyshılı Ibn Xaldun Abdurrahmon Abu Zayd (1332-1406 ) dıń úlesi benihoya úlken (Tunisde tuwılǵan, Fes sultanında háttet-xatker bolǵan ). 1382 jılı Qohiraga kelip medrese oqıtıwshısılıq etken, keyin qazı bolǵan. Tiykarǵı shıǵarması " Kitap -ul- ibar" (" Ibratlı mısallar kitapi"-1370 y.). Ol birinshilerden bolıp tariyxıy social rawajlanıwdıń materiallıq principlerge tıykarlanıwı haqqında pikir yuritdi, Batıs ilimpazları Makiavelli, Monteskyega úlken tásir soqır-satdi.
Alımdıń konsepsiyası " social tábiyaat" ga jaqın, jámiyet rawajlanıwı (evolutsiyasi) ápiwayılıqtan civilizatsiya sari bolıp tabıladı. Ibn Xaldunning bul shıǵarmasınan awdarma " Social pikir" jurnalınıń 1998 jıl 1-sanında (158-165-betlar) keltiriledi. Miynettiń " Kitapı aldın" bóleginde " Insan komandasınıń ayrıqsha táreplerin : shohlik hákimiyat, adamlardıń dáramatlari" ni úyreniw tiykarǵı wazıypa etip qoyılǵan. Alım : " Insanǵa tán bolǵan táreplerge jasaw ushın aqsha, zat tabıwǵa umtılıw, bul ushın miynet qılıw zárúrshiligi de kiredi ", dep jazadı. Mámlekettiń jasaw dáwir hám basqıshları keltiriledi, ol beshga bólinedi hám asa ibratlı bolıp tabıladı. Miynet etińmasa, " bazar munasábeti de tawsıladı". " Mámlekettiń kúshi hám qudıreti, xalıqtıń sanı baylıq hám faro- vonlikka baylanıslı", dep jazadı alım. Salıqlar zárúrligi uqtiriladi, salıqlar taǵı xalıqtıń ózine qaytıp keledi. " Xalıqtıń baylıq derekyini bazar hám sawda munasábetleri quraydı ", degende alım tap búgingi ekonomikalıq ideyanı qollap -quwatlaydı. Merkantilistik ideya klassik mektep pikirleri menen toldırıladı. " Sawdager moliga baha qoyıwda barlıq sarp etiw-ǵárejetlerdi esaplab baha jazadı". Alımdıń qásiyetsiz, mevasiz terekler egiwden chetlanish haqqındaǵı pikiri de qımbatlı bolıp tabıladı. Salıqlardı tek mámleket, ayırım hukmdorlar paydasına jıynaw jámiyet denezzumiga alıp keliwi aytıladı. Ibn Xaldun daslep birgelikte " islep shıǵarıw" iskerligine úlken itibar berdi, jámiyet materiallıq bahalar " óndiriwshilar" jámáátinen ibarat deydi. Ol " Adamdıń kelip shıǵıwında miynettiń ornı " ni ashıp beriwge háreket etken. Ónermentshilik, pán hám kórkem ónerdiń rawajlanıwı tikkeley " miynet ońimdarlıǵınıń ósiwi" menen baylanıslı deydi. " Ápiwayı" hám " quramalı" miynet parıqlanǵan, miynet bolmasa, buyım da bolmaǵan bolar edi, degen zárúrli juwmaq shiǵarıladı. Alım pikirlerinde " zárúrli" hám " qosımsha ónim", " zárúrli hám qosımsha miynet" túsinikleri parıq etedi. Ol " tavardıń tutınıw ma`nisi " hám " baha" túsiniklerin tariypladi. Zaman hám mákanda óz zamanlaslarınan talay ilgeri bul ideyalardı berdi. " Aldı -sotdi pitimi tiykarında teń ayırbaslaw qaǵıydasına ámel etiliwi kerek, bunda sarplanǵan miynettiń teń yarımı basma-bas almasıwlanadi", " eger bul ónermentshilik jemisi bolsa - oǵan sarplanǵan miynetine teń", " dáramat ma`nisi bolsa sarplanǵan miynet bul buyımdıń basqa buyımlar ishinde tutqan ornı jáne onıń adamlarǵa zárúrligi menen belgilenedi". Bunda tovarlardı teńlestiriw miynetti teńlestiriw formasında júzege shıǵadı, yaǵnıy miynettiń roli hám tavardıń paydalılıǵı da esapqa alınıp atır, bul júdá zárúrli. Awıl xojalıǵı hám ónermentshilik menen birge sawdanı turmıs ushın tábiyiy zárúrat dep bilgen hám fiziokratlardan ilgerilep ketgan. Tavar ma`nisine shiyki zat ma`nisi, miynet quralları, aralıq tavar óndiriwshiler miynetiniń ma`nisi kiredi. Ol aytadıki, ayırım ónerler basqa ónerlerdi óz ishine aladı : mısalı, aǵash ustası aǵashdan islengen buyımlardı, toqıwshı yigirilgan ipni isletedi hám taǵı basqa, yaǵnıy óndiristiń sociallıǵı tastıyıqlap beriledi. Tavar -pul munasábetleri analiz etilgen, bahalar bazarǵa alıp shıǵılǵan tovarlar massası (talap - usınıs ) ga baylanıslılıǵı aytılǵan. Nonga bahalardı ortasha ustap turıw, farovanlik derekyi ekenligi kórsetiledi. Salıq sistemasın tártipke salıw kerekligi belgilengenler etiledi; onıńshe salıq tómenlewi socialliq ómirdi óstiradi. Bunnan derlik 600 jıl aldın bazar túsinigine túsindirme beriledi. Ibn Xaldun pikrine qaraǵanda : " Bazar - bul ónermentchilikni tolıq jetilistiriw hám miynet ónimliligin asırıwdıń girewidir". Sonısı dıqqatqa iyeki, Ibn Xaldun (tiykarı arab) tariyx talapsı menen Ámir Temur menen Damashqda ushrashqan (tutqın túsken) hám ol menen sáwbet qurǵan. Kóp tarawlarda, atap aytqanda ekonomikaǵa tiyisli dóretpeler avtorı, úlken domla ekenligin bilip qalǵan Ámir Temur Ibn Xaldunni tutqınlıqtan qutqarib, óz watanına qaytıwǵa hám dóretiwshilik jumısın dawam ettiriwge múmkinshilik bergen. Bul haq nıyetlilik ilmga bolǵan húrmet ramzi bolıp tabıladı.
III. ORTA AZIYADAĜI DÁSLEPKI HÁM TEMURIYLER DÁWIRNE SHEKEM BOLĜAN EKONOMIKA PIKIRLER.
|
