|
I. Kirish. Maktabgacha ta’limda ertak terapeyasi haqida
|
| bet | 2/6 | | Sana | 12.12.2023 | | Hajmi | 50,11 Kb. | | #117339 |
Bog'liq NAFOSAT KURS ISHIII.ASOSIY QISM
2.1. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING NUTQIY FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISHNI LOYIHALASHTIRISH
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun anʼanaviy taʼlimiy faoliyat tarbiyachining hikoya qilib berishi, oʼqib berishi va takrorlatgan holda yod oldirishini tan oladi. Аmmo tajriba shuni koʼrsatadiki, bolalar tarbiyachining hikoyasini kichik oʼzgarishlar bilan takrorlaydilar, hikoyalar kambagʼal soʼzlar vositasida talqin qilinadi xolos. Shuning uchun, hikoyani oʼqib berish jarayni nihoyasiga yetgach, bolalardan qayta hikoya qilib berish emas, shu hikoya asosidagi aralash kartinkalarni magnitli doskaga oʼz oʼrniga koʼra terib chiqishini talab etadigan “Rasmlarning oʼrnini top” oʼyini bolalarni faol nutqiy vaziyatga undaydi. Ular voqealar ketma-ketligiga koʼra rasmlarni izlab topish jarayonida nafaqat nutqi balki, diqqati, kuzatuvchanligi, mantiqiy fikrlashi rivojlanadi. Oʼzlari hosil qilayotgan hikoya kompozitsiyasini kuzatish tarbiyalanuvchilarni faollashtiradi va yangi soʼzlar bilan tasvirlashga urinadi. Ushbu faoliyat bolalarni zerikishdan himoya qiladi, butun guruhni qayta hikoya qildirishga imkon boʼlmagan taqdirda, bu usul vositasida barcha bolalar ish jarayoniga jalb etiladi. Аyniqsa tarbiyachi asosiy ijrochi rolidan kuzatuvchi darajasiga statusini oʼzgartirishi bolalarga erkinlik beradi. Pedagogning ijrochi-bolalar xattiharakatlarini ragʼbatlantirishi esa nutqiy faollikka yoʼl ochadi. Shu kabi innovatsion texnologiyalarni tanlashda quyidagi talablarga eʼtibor qaratish kerak: - texnologiyani oʼqib berish emas, balki bolalarning muloqot qobiliyatini rivojlantirishga, nutq madaniyatini tarbiyalashga yoʼnaltirish; - har bir bola uchun uning yoshi va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda har xil faoliyat turlarida faol nutq amaliyotini tashkil etish.
METODOLOGIYA Nutqni rivojlantirishning asosiy vazifalari - soʼz boyligini boyitish va faollashtirish, nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish, izchil nutqqa oʼrgatish maktabgacha yosh davrida hal qilinishini inobatga oladigan boʼlsak, ijodiy taʼlim texnologiyalariga alohida eʼtibor qaratish lozim. Xususan, nutq oʼstirish faollik markazini badiiy qoʼllanmalarga va didaktik materiallarga boy tarzda jihozlashga eʼtibor berish kerak. Bolalar nutqining barcha qirralarini rivojlantirishga yoʼnaltirilgan mavzuga mos syujetli rasmlar toʼplamlari, sahnalashtirishga moʼljallangan oʼyinchoqlar toʼplamlaridan, bosma didaktik oʼyinlardan tashkil topgan metodik bankni yaratish tarbiyachi zimmasidadir.
Badiiy adabiyot bilan tanishtirish nutqni rivojlantirishda muhim rol oʼynashini eʼtirof etgan holda, guruhlarda kitoblar burchaklari va "Аqlli kitoblar tokchasi" tashkil etilishi muhim. Chunki tarbiyalanuvchilar bunday materiallar bilan bevosita yangi taassurotlar, bilim, koʼnikmalar bilan tanishadi. Dialogik, hissiy jihatdan boy nutqi shakllanishi uchun qulay muhitda boʼladi. Badiiy asarlar vositasida bolalarning nutqi va tafakkuri rivojlanar ekan, bir paytning oʼzida bogʼlanishli dialogga kirishadi, fikrlarini bayon etishga kirishadi. Bu bolaga zavq va quvonch bagʼishlaydi, bu tuygʼular nutqni faol idrok etishni ragʼbatlantiradigan va mustaqil nutq faoliyatini yaratadigan eng kuchli vositadir. Buni amaliyotda kuzatganimizda oʼyinlar va samarali taʼlim texnologiyalari asosida nutq oʼstirish mashgʼulotlari oʼtkazilganida bolalarning faolligi, fikrlarini dadil asosda bayon qilgani, jarayonda zerikish bilmaganligi, lugʼatida yangi soʼzlarni qoʼllaganligi, qiziqishlari tufayli yangi maʼlumotlarni oʼzlashtirishga ishtiyoq uygʼonganligi maʼlum boʼldi. Bu esa MTTda bolalarni maktab taʼlimiga tayyorlashda umumiy muhim kompetentsiyalarni shakllantirishning asosiy va zarur talabidir. Mana shularni inobatga olgan olgan xulosa qilish mumkinki, maktabgacha taʼlim tashkilotlarida olib boriladigan nutq oʼstirish taʼlimiy faoliyat jarayoni va nutq oʼstirish faollik markazidagi jarayonlar zamonaviy texnologiyalarni qoʼllagan holda olib borilishi zarur. Chunki maktabgacha taʼlim tashkiloti ishiga innovatsiyalarni kiritish maktabgacha taʼlim tizimini takomillashtirish va isloh qilishning eng muhim shartidir.
Dono xalqimiz “Ertaklar-yaxshiliklar yetaklar”, deb bejiz aytishmagan. Ertaklar bolalarning ongi va qalbiga ezgu fazilatlarni jo qilishda, ularning ma’naviy olamini boyitishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ular yordamida bolalarning xotirasi, diqqate’tibori, tafakkuri rivojlanadi. Ertaklarni tinglash til va nutqning taraqqiy etishini belgilab beradigan asosiy omillardan biri hisoblanadi. Boladagi ayrim nutqiy kamchiliklarni hikoya va ertaklar eshitish, she’r yodlatish, shuningdek so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qildirish va turli xil mashqlar bajarish orqali bartaraf etish mumkin. Ertak mazmuni asosida bolalarda ezgu xislatlarni tarbiyalash, insoniy fazilatlarni targ‘ib etish, ular o‘rtasida o‘zaro do‘stona munosabatlarni shakllantirish va mustaqil fikrlashga o‘rgatish kerak. Jumladan, hayvonlar haqidagi “Tulkining taqsimoti” ertagida ayyorlik va tilyog‘lamalik tulki obrazi orqali ifodalangan. “Uch og‘a-ini botirlar” ertagi ota nasihati bilan boshlanadi. Botirlar obrazida axloq va odobning yuksak namunasi odamiylik, donishmandlik, jasurlik kabi sifatlar namoyon bo‘ladi. Tarbiyachi tomonidan ertak o‘qib bo‘lingach, bolalarni umumiy xulosa chiqarishga undash lozim. “Agar sen uning o‘rnida bo‘lganingda nima qilgan bo‘lar eding?”, kabi savollar berib, erkin muloqotga chaqirish ularning faolligini oshirishga yordam beradi. Har bir ertakning o‘z g‘oyasi bor. “Sehrli sholg‘om” ertagi bolalarni fikrlashga, voqealarni ketma-ket aytishga undab, “Kuch birlikda” degan g‘oyani anglab yetishini ta’minlasa, “Zumrad va Qimmat” ertagida Zumradning mehnatsevarligi ulug‘lanadi. Qimmat esa dangasa, ishyoqmas sifatida gavdalanadi.
Bolalar ertakni tinglash orqali qissadan hissa chiqarishga o‘rgatiladi. Shuningdek, ertaklarni mahorat bilan bolalarga o‘qib berish, kichkintoy bilan his-hayajonli muloqotni o‘rnatishga, sezdirmay tarbiyaviy ta’sir qilishga, atrof-muhit haqidagi bilimi va ma’lumot zaxiralarini samarali to‘ldirishga imkon yaratadi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida ertaklarni bolalarga yetkazishda yangi pedagogik texnologiya asosida bolalarning so‘z boyligini oshirishga, ularning nutqini o‘stirish, tafakkuri va ma’naviyatini rivojlantirishga qaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi zamonda bolalarda nutqni rivojlantirish dolzarb muammo, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun izchil nutqning ahamiyati tufayli. O'qituvchi bolalarni nutq faolligiga rag'batlantirishi kerak, shuningdek, nutqni rivojlantirishga katta e'tibor berish va bolalar nutqini rivojlantirish uchun samarali zamonaviy texnologiyalarni topish muhimdir. Albatta, ta'lim texnologiyasini tanlash bolalarning yoshi, o'qituvchining o'zi va bolalar oldiga qo'yadigan maqsad va vazifalari bilan belgilanadi. Innovatsion texnologiyalar ijodiy qobiliyatlarni shakllantirishga, dunyoga nostandart qarashni, yangicha fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan. Ertak terapiyasi quyidagi muammolarni hal qilishga imkon beradi: Nutqni takrorlash, uchinchi shaxsda hikoya qilish, birgalikda hikoya qilish va aylanada hikoya qilish, shuningdek, o'z ertaklarini yozish yordamida nutqni rivojlantirish. Bolaning ijodiy qobiliyatlarini aniqlash, ularning rivojlanishiga yordam berish. Agressivlik va tashvish darajasini pasaytirish. Muloqot ko'nikmalarini rivojlantirish. Qo'rquv va qiyinchiliklarni engib o'tishni o'rganish. Tuyg'ularni to'g'ri ifoda etish qobiliyatini rivojlantirish.
Ertak terapiyasi orqali maktabgacha yoshdagi bolaning nutqini rivojlantirish uning nutq qobiliyatini yaxshilashning eng samarali va qulay usuli hisoblanadi. Dramatizatsiya o'yinlari, dramatizatsiyalar samarali ta'sir ko'rsatadi bolalar nutqini rivojlantirish. O'yinda - dramatizatsiya, dialog va monologlarni takomillashtirish, nutqning ekspressivligini rivojlantirish. O'yin dramatizatsiyasida bola reenkarnasyonda, yangi va tanish kombinatsiyalarda o'z imkoniyatlarini bilishga intiladi. Bu o'yin-dramatizatsiyaning ijodiy faoliyat, bolalar nutqini rivojlantirishga hissa qo'shadigan faoliyat sifatida o'ziga xosligini ko'rsatadi. Va nihoyat, o'yin - dramatizatsiya - bu maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda shaxsga yo'naltirilgan yondashuvga mos keladigan bolaning o'zini namoyon qilish va o'zini o'zi anglash vositasi. Yuqoridagi texnologiyalar maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Zamonaviy ta'lim texnologiyalari intellektual jasur, mustaqil, o'ziga xos fikrlaydigan, nostandart qarorlar qabul qila oladigan ijodiy shaxsni shakllantirishga yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning mazmuniga innovatsion faoliyatni kiritish zarurati, bu nutqni rivojlantirishda yangi usul va texnologiyalardan foydalanishni talab qiladi, unda bolaning tashabbusi uchun joy mavjud, bilim, so'z erkinligi uyg'unligi. jamiyatda qabul qilingan faoliyat va madaniyat dolzarb bo'lib qoladi. Ushbu texnologiyalardan biri loyiha faoliyatidir. Loyiha usuli maktabgacha yoshdagi bolalar uchun integratsiyalashgan o'qitish usullaridan biri sifatida bolalarning qiziqishlariga asoslanadi. Usul bolalar bog'chasi o'quvchilarining mustaqil kognitiv faoliyatini o'z ichiga oladi. Faqat mustaqil harakat qilish orqali bolalar turli yo'llar bilan o'zlarini qiziqtirgan narsa yoki hodisa haqida ma'lumot topishni o'rganadilar va bu bilimlardan yangi faoliyat ob'ektlarini yaratish uchun foydalanadilar.
Loyiha usulining mohiyatini bunday tushunish maktabgacha yoshdagi bolalarda mustaqillik, chuqur g'ayratli, maqsadga muvofiq kognitiv va nutq faolligini shakllantirishga yordam beradi. Shuningdek, maktabgacha ta'lim muassasasining ta'lim tizimini ota-onalarning faol ishtiroki uchun ochiq qiladi. Tug'ilgandan boshlab, bola uni o'rab turgan dunyoni kashf etuvchi, tadqiqotchisidir. Uning uchun hamma narsa birinchi: quyosh va yomg'ir, qo'rquv va quvonch. Bola o'zi barcha savollariga javob topa olmaydi - o'qituvchilar unga yordam berishadi. Loyihalash o'qituvchilarning ijodiy faoliyati sifatida kelgusi faoliyatning maqsad va vazifalarini aniq shakllantirish, kerakli natijaga erishishning maqbul usullarini ta'minlaydigan vositalar to'plamini tahlil qilish va tizimlashtirish, eng muhimi, pedagogik ijodkorlik uchun imkoniyatlarni ochish imkonini beradi. . Integratsiyalashgan o'qitish usuli maktabgacha yoshdagi bolalar uchun innovatsiondir. U bolaning shaxsiyatini, nutqini, kognitiv va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Innovatsion faoliyat mavzusi "Maktabgacha yoshdagi bolalarning loyiha faoliyatida nutqini rivojlantirish", uning maqsadi:Bolalar nutqini samarali rivojlantirish omillarini asoslash.Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutq faoliyati masalalarida o'qituvchilarning kasbiy malakasini oshirish.O'zgaruvchan ta'lim dasturlari, texnologiyalari, yangi shakllari, turlari, usullarini ishlab chiqish va amalga oshirish, bolalar faoliyatining mazmunini birlashtirish.Nutq muhitini yaxshilash. Ota-onalar bilan hamkorlikni loyihalash
Bolalarini kichkina paytidan boshlab ilmga, badiiy so’z mahoratiga, ilm-fanga, hunarmandсhilikka o’rgatgan. Gapga chechanlik, hushchaqshaqlikka, baxshilikga qiziqtırıb, har xil aytıshlar musobaqalarida yengib chiqish yo’llarini nasihat qilib, ularning shaxs bo’lib shakllanishida xalq og’zaki ijodlarida har bitta janrdan o’z o’rnida, tarbiyaviy xarakterda foydalanib kelgan. Bolalarning ongiga xalq og‘zaki ijodini multimedia taqdimotlari orqali o’z milliyligini singdirish va bobolarimizdan bizga me’ros bo’lib kelgan folklor ijodi va badiiy asarlarni o‘rgatib borganimizda bolada so’z boyligi oshadi, o’z ona tiliga hurmati oshadi va shu asosida to‘g‘ri gapirishni o’rganadi, atrof-muhit haqida estetik ko’z-qarashlari shakllanadi. Bolalarning so’z mahoratiga bo’lgan qiziqishi kuchaygan sayin yakka-yolg’iz ijodiy qirralari ham ko‘rina boshlaydi.
Bolalar ogzaki ijodi janrlarini multimedia taqdimotlari kompyuter dasturlari yordamida axborotni taqdim etishning qulay va samarali usuli hisoblanadi. U dinamikani, ovozni va tasvirni birlashtiradi.Multimedia taqdimotidan foydalanishning afzalliklari, masalan ertak va qo’shiqlarni oladigan bo’lsak: - bola ertakni animatsiyalar yoki multimediya orqali ko’rganda bir vaqtning o’zida bolaning xotirasida ko’proq malumotlar to’planadi va buning natijasida ertakni yaxshi o’zlashtirish, qiziqish paydo bo’lib mazmunini yaxshi tushinadi; - kognitiv rivojlanish yuzaga kelib, bolaning zehni o’tkirlashib ijobiy his-tuyg’ular paydo bo’ladi; - ertak bolaning dunyoqarashın kengaytirib, uning hayotga degan ongli munasabatin shakllantiradi; - bola ertaktagi qahramonlarning yaxshilik yo’lidagi obrazlaridan o’ziga tarbiaviy ta’sirlar olib bu tushunchalar bolaning ongida bir umr saqlanib qoladi.- bola ertak orqali o’ziga ishonchi ortib, intellektuallik qobiliyati, kompetentlik rivojlanadi; - qo’shiqlarni esa tez yod etib olish ko’nikmasi va nutqi rivojlanadi; - multimediyadan foydalanish tarbiyachi va ota-ona uchun ham qulay, bolani qiziqtira oladigan, va yana kam xarajat usul hisoblanadi.
3-7 yoshdagi bolalar uchun xalq ertaklari va bolalar qo’shiqlari orqali bola ijtimoiy hayotga ham moslashib boradi. Jamiyatda o’zini qanaqa tutish, odob-axloh me’yorlari, atrofdagi insonlarga va jonzotlarga yaxshi munosabatda bo’lishni, tejomkorlik hamda o’z oldiga maqsad qo’yish va unga erishish kabi yaxshi fazilatlarni o’rganadi. Demak, bu loyiha orqali biz multimedia tarzida ishlab uni MTT lariga ommalashtirsak iqtisodiy tomondan yengilroq bo’ladi, bir vaqtning o’zida televizor orqali 20-25 bolalar tomosha qilishi mumkin. Albatta bu tarbiyachi uchun ham qulay bo’ladi.
“Ta’limga ajratilgan investitsiya davlatga yuzlap foyda keltirishi mumkin” degan edi hurmatli Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev. Albatta bolalarni maktabgacha davrdan boshlab ilm olishga qiziqtirish, iqtidorli bolalarni to’gri yunaltirish va chet el maktabgacha ta’lim texnologiyalaridan o’z mentalitetimizga mos ravishda foydalanish jamiyatimiz oldida turgan dolzarb muammolardan biri bo’lib hisoblanadi. Sababi, jamiyatimizning taraqqiyoti farzandlarimizning jismoniy va ruhiy sog’lom yetukligi, sifatli bilim olishi, ilmiy sohalarga qiziqishi, ijtimoiy, iqtisodiy tarbiyalanishi bilan uzviy bog’liq.
|
| |
