3.
Jamoatchilik nazoratining mohiyati
Jamoatchilik nazorati fuqarolik jamiyatini rivojlantirishning muhim sharti hisoblanadi.
Jamoatchilik nazorati bo‘lmagan yoki jamoatchilik nazorati etarli darajada kuchga ega
bo‘lmagan mamlakatda fuqarolik jamiyati shakllanishini ham tasavvvur qilish qiyin. SHuning
uchun mamlakatimiz Konstitutsiyasida jamoatchilik nazoratining mamlakatimiz fuqarolari davlat
boshqaruvida ishtirok etishlarining muhim vositasi ekani e’tirof etilmoqda. Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimovning 2010 yil 12 noyabrda e’lon qilgan “Mamlakatimizda
demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi”da jamoatchilik nazorati to‘g‘risidagi qonunni qabul qilish zarurligi alohida
ta’kidlandi: “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan qonun hujjatlarining ijro
etilishi ustidan jamiyat, fuqarolik institutlari nazoratini amalga oshirishning tizimli va samarali
huquqiy mexanizmini yaratishga qaratilgan «
O‘zbekiston Respublikasida jamoatchilik
nazorati to‘g‘risida»gi Qonunni
qabul qilish fursati etdi.”
1
Jamoatchilik nazoratini tashkil qilish masalalarini tahlil qilishdan avval “jamoatchilik
nazorati” tushunchasining turdosh tushunchalar bilan umumiy jihatlari va tafovutlarini aniqlab
olish lozim. Hozirgi kunda matbuotda va ilmiy adabiyotlarda “jamoatchilik nazorati”, “ijtimoiy
213
nazorat”, “fuqarolik nazorati” kabi atamalar ishlatilmoqda. Tahlil shuni ko‘rsatmoqdaki, mazkur
atamalar ko‘pincha sinonim sifatida va ba’zan noo‘rin qo‘llanilmoqda.
“Jamoatchilik nazorati” va “fuqarolik nazorati” tushunchalari bir-biriga juda yaqinday
tuyuladi. Aslida ular o‘rtasida umumiyliklar bilan bir qatorda jiddiy tafovutlar ham mavjud. Ular
o‘rtasidagi tafovutlar avvalo shundan iboratki,harbiy yuristlarning fikriga ko‘ra, fuqarolik
nazorati armiya faoliyati ustidan jamoat tashkilotlari olib borayotgan nazoratni anglatadi.
Masalan, bizning mamlakatimizdaMudofaa vazirligi qoshida tuzilgan Jamoatchilik kengashi ana
shunday nazoratni amalga oshiradi. SHu ma’noda fuqarolik nazorati noharbiy tashkilotlar
tomonidan Qurolli kuchlar faoliyatining mamlakatimiz qonunlariga mosligi va maqsadga
muvofiqligini nazorat qilishni bildiradi. Ikkinchidan, fuqarolik nazorati alohida shaxslar
tomonidan Qurolli kuchlar faoliyatining Konstitutsiyaga, xalqaro shartnomalarga mosligi,
shuningdek, Qurolli kuchlar tizimidagi ijtimoiy masalalarning huquqiy me’yorlarga mosligi
ustidan o‘tkaziladigan nazoratni ham bildiradi.“Jamoatchilik nazorati” va “fuqarolik nazorati”
tushunchalari o‘rtasidagi tafovut xuddi mana shu o‘rinda ko‘rinadi. Fuqarolik nazoratini hech bir
jamoat birlashmasiga a’zo bo‘lmagan fuqaro ham amalga oshirishi mumkin. Jamoatchilik
nazoratini esa alohida fuqarolar emas, jamoat birlashmalari va ularning vakillari amalga oshiradi.
“Jamoatchilik nazorati” va “ijtimoiy nazorat” tushunchalari o‘rtasidagi tafovut avvalo,
shundaki, “ijtimoiy nazorat” tushunchasi mazmun doirasiga ko‘ra “jamoatchilik nazorati”
tushunchasidan kengroq. Bu tushuncha tarkibiga “jamoatchilik nazorati” tushunchasidan tashqari
davlat nazorati va fuqarolik nazorati ham kiradi. CHunki ular ham mohiyatan ijtimoiy
nazoratning ko‘rinishlaridir.
Jamoatchilik nazoratiga turli-tumanta’riflar berilgan. Jamoatchilik nazoratining asosiy
xususiyatlarini qamrab oladigan quyidagicha ta’rifdan foydalanish o‘rinliroq bo‘ladi:
“Jamoatchilik nazorati ― jamoat birlashmalari tomonidan davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari faoliyatining amaldagi qonunlarga mosligini aniqlash va baholash bo‘yicha yuritadigan
faoliyat”.
Hozircha mamlakatimizda “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinmagan
bo‘lsa ham, shunday qonun loyihasi keng jamoatchilik muhokamasiga taqdim qilindi.
Muhokama qilinayotgan Qonun loyihasida jamoatchiliknazoratining maqsadlari quyidagicha
ta’riflanadi: “Jamoatchilik nazoratining maqsadlari quyidagilardan iborat:
–
fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini
ta’minlash;
–
davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari faoliyatida qonuniylikni ta’minlash;
–
jamiyat manfaatlarini himoya qilish”.
Qonun
loyihasida
jamoatchilik
nazoratiningvazifalari
quyidagicha
tavsiflanadi:
“Jamoatchilik nazoratining vazifalari quyidagilardan iborat:
–
davlat organlari va jamiyatning o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanati tizimini
ta’minlash;
–
davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan qonunlarga, fuqarolarning
huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishi va ularning ta’minlanishi ahvoli
to‘g‘risida fuqarolarni xabardor qilish;
–
davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan qonunga rioya qilmaslik
holatlarini aniqlash va keng jamoatchilikni xabardor qilish, ularni jamoatchilik yordamida
bartaraf etish, jamiyatda ijtimoiy adolat prinsipini qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish;
–
fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash sohasida
fuqarolik jamiyati institutlari va davlat organlarining hamkorligi”.
Fuqarolik jamiyati institutlari o‘z tashabbuslari bilan shakllanadigan va o‘zini o‘zi
boshqaradigan institutlar hisoblanadi. Lekin ana shuo‘zini o‘zi boshqaradigan institutlar o‘ziga
214
o‘xshash boshqainstitutlar bilan mutanosib ravishda faoliyat yuritishlari uchun ular muayyan
darajada rivojlangan bo‘lishlari kerak. SHuning uchun ham, fuqarolik jamiyati institutlari o‘sha
muayyan darajaga etgunlaricha ularga davlatning madadi zarur bo‘ladi.
2014
yilda
Konstitutsiyamizga
kiritilgan
o‘zgarishlar jamoatchilik nazoratiga
konstitutsiyaviy maqom berdi. Konstitutsiyamizning 32-moddasi endi quyidagi tahrirda bayon
qilindi: “O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda
bevosita hamda o‘z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish o‘zini
o‘zi boshqarish, referendumlar o‘tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish,
shuningdek davlat organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini rivojlantirish va
takomillashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.”
2
Fuqarolarimizning jamiyat va davlat ishlarini
boshqarishda ishtirok etishlari davlat organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini
rivojlantirish va takomillashtirish yo‘li bilan amalga oshirilishining Konstitutsiyada
mustahkamlab qo‘yilishi jamoatchilik nazoratiga mamlakatimizda qanchalik katta ahamiyat
berilayotganining belgisidir.
Jamoatchilik nazorati fuqarolik jamiyati institutlarining shakllanishi va rivojlanishi bilan
bog‘liq tarzda rivojlanib boradi. Fuqarolik jamiyati rivojlanib borgani sari jamoatchilik nazorati
uchun kengroq imkoniyatlar va istiqbollar paydo bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, jamoatchilik
nazoratining rivojlanishi fuqarolik jamiyati institutlarining rivojlanishiga olib keladi.
Rivojlangan va keng quloch yoygan jamoatchilik nazoratini fuqarolik jamiyatisiz tasavvur qilib
bo‘lmaganidek, fuqarolik jamiyatining rivojlanishini ham jamoatchilik nazoratisiz tasavvur qilib
bo‘lmaydi.
Fuqarolik jamiyati jamoatchilik nazorati rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratishining
sababi shundaki, tom ma’nodagi samarali, mustaqil va xolis jamoatchilik nazoratini iqtisodiy va
siyosiy jihatdan erkin fuqarolar va ularning birlashmalarigina amalga oshirishi mumkin.
Mamlakatimizda
amalga
oshirilayotgan
tub
ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlar
va
modernizatsiyalash sharoitida jamoatchilik nazorati mazmunida ana shunday o‘zgarishlar o‘z
ifodasini topadi. Bu esa faoliyat sub’ekti bo‘lgan har bir shaxs o‘z zimmasiga muayyan
majburiyatlarni olish bilan birga, boshqalardan, davlat hokimiyati organlaridan ularning
zimmasidagi majburiyatlarni, vazifalarni bajarishlarini talab qilishi mumkinligini anglatadi.
Mamlakatning barqaror rivojlanishida jamiyat va shaxsning munosabatlarini tartibga
soluvchi asosiy mexanizmlardan biri bo‘lgan davlat nazorati muhim rol o‘ynaydi. Ayni paytda,
jamiyat, undagi fuqarolik institutlari va barcha fuqarolar jamoatchilik nazorati orqali davlat va
boshqaruv sub’ektlarining faoliyatini mavjud ijtimoiy me’yorlar, qadriyatlar, huquqiy andozalar
yordamida nazorat qiladi.
Jamoat tashkilotlari davlat hokimiyati organlari bilan birga nazorat ishlarini olib borishlari
va zarur hollarda davlat hokimiyati organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini olib
borishlari ham mumkin. Bu ikki vaziyatbir-birini inkor qilmaydi.
Davlat boshqaruvi organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratining zarurligini buyuk
allomalar va faylasuflar asoslab berishgan. Masalan, Aristotel o‘zining asarlarida xalqning
mansabdor shaxslar va hukmdorlar ustidan nazoratini davlatning siyosiy baqarorligi hamda
gullab-yashnashining eng muhim shartlaridan biri deb hisoblagan
3
.
215
Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri» asarida ham hukmdorlarning aholi oldida
hisob berib turishlari va ularning qonunlarga so‘zsiz buysunishlari zarurligi alohida ta’kidlanadi.
4
SH.Monteske jamiyat hukumatsiz mavjud bo‘la olmasligi, lekin mavjud qonunlar
fuqarolarga hukumat faoliyati ustidan nazorat olib borish imkoniyati berishini ta’kidlaydi.
Mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish bo‘yicha olib borilayotgan sa’y-
harakatlar davlat hokimiyati organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirishning
dolzarbligini yanada oshirib yuboradi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov davlat boshqaruvi
organlarifaoliyatining mavjud qonunlarga qay darajada mos kelishi yoki kelmasligini nazorat
qilish zarurligiga ko‘p marta e’tibor qaratadi.
Prezidentning demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolar jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasida ta’kidlanganidek,“Qonunda jamoatchilik nazoratining turlari,
shakllari va subektlarini, nazorat predmetini, uni amalga oshirishning huquqiy mexanizmlarini,
shuningdek, mazkur sohada amaldagi qonun hujjatlarini ijro etmagani uchun mansabdor
shaxslarning javobgarligi shartligini belgilab qo‘yish zarur.”
5
Davlat boshqaruvi organlari faoliyatining ochiq-oshkoraligi jamoatchilik nazoratini amalga
oshirish uchun qulay sharoit yaratadi. Xuddi shuni hisobga olib, jamoatchilik nazoratini
kuchaytirish maqsadida Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligini
ta’minlash to‘g‘risidagi qaror qabul qilindi. Mazkur qarorni bajarish yuzasidan Samarqand va
Buxoro viloyatlarida davlat boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash bo‘yicha
eksperiment o‘tkazildi.
Mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish ikki yo‘nalishda olib borilmoqda.
Birinchidan, davlat o‘zining bosh boshqaruv sub’ekti maqomini saqlagan holda jamoat
tashkilotlari bilan aloqalarni yangi asosga o‘tkazmoqda. Endi, davlat o‘zining muayyan
funksiyalarini jamoat tashkilotlariga o‘tkazmoqda, bir qator vakolatlarini, huquq va resurslarni
ularga bermoqda. SHu yo‘l bilan davlat jamoat tashkilotlarining o‘zini o‘zi boshqarish
imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Ikkinchi tomondan, jamiyat jamoat tashkilotlarini rivojlantirish
orqali ularningulkan salohiyatlarini mamlakatni boshqarish yo‘nalishida faollashtirmoqda.
Prezident Konsepsiyasida belgilangan tadbirlarni amalga oshirish fuqarolik jamiyati
institutlari jamoatchilik nazorati yordamida davlat organlariga xalaqit bermagan holda davlat
boshqaruvi mexanizmlarini takomillashtirishga, korrupsiyaga qarshi salohiyatini oshirishga,
fuqarolarga ko‘rsatilayotgan davlat xizmatlari sifatini yaxshilashga katta yordam ko‘rsatadi.
Jamoatchilik nazoratini amalga oshirishda huquqiy me’yorlar poydevor vazifasini bajaradi.
Huquqiy me’yorlarning asos vazifasini bajarishi jamoatchilik nazoratining har bir qadami
mavjud qonunlar asosida qo‘yilishini taqozo etadi.
Jamoatchilik nazoratining mohiyat jihatidan huquqiy nazorat ekani fuqarolik jamiyatining
tarkibiy qismi bo‘lgan huquqiy davlatning mohiyatiga to‘la mos keladi. Ayni paytda fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish, huquqiy davlatni yaratish yo‘lida amalga oshirilayotgan jamoatchilik
nazoratining o‘zi ham mavjud qonuniy me’yorlarga asoslanishi lozim.
Davlat organi o‘zining nazorat funksiyalarini amalga oshirishda jamoatchilik nazorati
sub’ektlaridan kelib tushadigan axborotdan foydalanadi, jamoatchilik nazorati esa, o‘zining
funksiyalarini ko‘pincha tegishli davlat organlariga murojaat qilish orqali amalga oshiradi. Ana
216
shunday o‘zaro bog‘liqlik mamlakatimizda “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari
faoliyatining ochiqligini ta’minlash to‘g‘risida”gi qonun loyihasini muhokama qilish jarayonida
hamda mazkur qonun loyihasini hayotga tadbiq qilish bo‘yicha Buxoro va Samarqand
viloyatlarida o‘tkazilgan eksperiment davomida o‘zining yorqin ifodasini topdi.
NNTlarning vujudga kelishi ob’ektiv voqelikning in’ikosi bo‘lib, hatto eng rivojlangan
demokratik mamlakatlarda ham davlat o‘zining fuqarolariga o‘z organlari va mansabdor
shaxslarining suiiste’molliklardan xoli ekaniga to‘la kafolat berolmaydi.
Demokratiya fenomenining yirik tadqiqotchilaridan bo‘lgan Aleksis de Tokvil demokratik
tuzumning mohiyati hukumatning hokimiyatini cheklashda, deb talqin qilgan edi. Insonning
huquqini hukumat emas, birinchi navbatda, qonun, shaxsning o‘zi va jamiyat himoya qilishi
kerak. Demokratik jamiyatda jamoat birlashmalarining vujudga kelishi jamiyatni boshqarish
qonunlaridan biri bo‘libgina qolmay, mutlaq zaruriy qonun hamdir. De Tokvilning fikriga ko‘ra,
“Dunyodagi mamlakatlar orasida eng demokratik mamlakat fuqarolari maqsadga etishishda
o‘zaro maslahatlashish asosida ish ko‘radigan va mazkur jamoaviy harakat usulini boshqalardan
ko‘ra ko‘proq qo‘llaydigan mamlakatdir”
6
. Huquqni himoya qilish bo‘yicha tuzilgan jamoat
tashkilotlari barcha mamlakatlarni tezkor, samarali va kam sarf bilan inson huquqlari
muammosini hal qilishga ko‘maklashadigan va hokimiyat organlari suiiste’molliklaridan himoya
qiladigan tashkilotlarga bo‘lgan ehtiyojni ifodalaydi.
Demokratik mamlakatlarda tuzilayotgan NNTlar bir qator umumiy funksiyalarga ega.
Fuqarolarning talablarini ifodalash; so‘z erkinligini ta’minlash; jamoatchilikni davlatni
boshqarish va demokratik jarayonlarda ishtirok etishga safarbar qilish kabilar ana shunday
funksiyalar jumlasiga kiradi..
XX asr oxiriga kelib bir qator muammolarni hal qilishda, xususan, inson huquqlarini
himoya qilishda NNTlarning ishtirokini ta’minlash xalqaro-huquqiy jarayonning uzviy tarkibiy
qismiga aylandi. BMT doirasida inson huquqlariga oid asosiy hujjatlarni tayyorlashni
NNTlarning ishtirokisiz tasavvur qilish qiyin.
Jamoatchilik nazorati quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega:
- u jamiyat va uning alohida institutlarini boshqarish, jamiyatning barcha a’zolari
ehtiyojlari va manfaatlarini uyg‘unlashtirish shakli sifatida namoyon bo‘ladi;
- mamlakatdagi turli ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini uyg‘unlashtirishda va bu
manfaatlar o‘rtasida nizolar kelib chiqishining oldini olishda muhim vosita hisoblanadi.
- jamiyatdagi tezkor hal qilinishi lozim bo‘lgan vazifalarni bajarishda jamiyatning kuch-
g‘ayratini birlashtirish va muvofiqlashtirish vazifasini bajaradi.
- jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy me’yorlarning bajarilishini kafolatlaydigan vosita
hisoblanadi.
Davlat hokimiyati organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini olib boruvchi
institutlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
- mamlakatdagi turli ijtimoiy-madaniy hamda kasbiy guruhlarning manfaatlarini himoya
qiluvchi siyosiy partiyalar. Saylovchilar saylov jarayonida u yoki bu partiyaga ovoz berar
217
ekan,ijroiya hokimiyati organlari faoliyatini bavosita nazorat qiladi. Ayni paytda, ular ovoz
bermagan partiyalarning faoliyatiga ishonchsizlik bildirgan hisoblanadi;
- mehnatkashlarning manfaatlarini taqdim va himoya qilish maqsadida tuzilgan kasaba
uyushmalari;
- notijorat xarakterga ega bo‘lgan jamoat tashkilotlari va uyushmalarining turli-tumanligi.
Mazkur uyushma va tashkilotlar davlat hokimiyati organlari oldida fuqarolarninghuquq va
manfaatlarini taqdim qilish va himoya qilish maqsadida tuziladi;
- mamlakatda jamoat-davlat tuzilmalarining mavjudligi. Bunday tuzilmalar qatoriga turli
vazirliklar va idoralar qoshida tashkil etilgan jamoatchilik kengashlari va uyushmalarini kiritish
mumkin;
- mamlakat hududida jamoatchilik hokimiyatining quyi bo‘g‘ini hisoblanadigan o‘zini o‘zi
boshqarish organlarining mavjudligi. O‘zbekistonda ana shunday organlardan hisoblanadigan
mahalla institutining faoliyati aholini o‘zining ehtiyoj va manfaatlarini qondirish va himoya
qilish maqsadida uyushtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi;
Ijtimoiy taraqqiyotning umumiy qonuniyatlaridan biri shundaki, jamiyat o‘sib va rivojlanib
borishi jarayonida oddiy xalq va hokimiyat o‘rtasidagi bevosita aloqalar murakkablashib boradi.
Masalan, qishloq joylarda har bir fuqaro qishloq oqsoqoli bilan bevosita muloqot qilish
imkoniyatiga ega. SHaharlarda, ayniqsa, katta shaharlarda istiqomat qiluvchi fuqarolar bunday
imkoniyatga ega emas. Bunday shaharlarda har doim vositachilar paydo bo‘ladiki, ular bir
tomondan, xalqning ehtiyoj va kayfiyatini yuqori idoralarga etkazib tursa, ikkinchi tomondan,
hokimiyat faoliyati to‘g‘risida aholiga axborot etkazib turadi. Ana shunday vositachilar
jumlasiga ommaviy axborot vositalari, reklama va piar agentliklarini kiritish mumkin.SHundan
xulosa qilib aytish mumkinki, xalq va hokimiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar ikki turli
bo‘lishi mumkin:
1.
Unchalik katta bo‘lmagan ijtimoiy tizimlar uchun xos bo‘lgan bevosita o‘zaro ta’sir.
2.
SHaharlar va umuman, katta ijtimoiy tizimlarda hokimiyat va aholi o‘rtasida bavosita o‘zaro
ta’sir vujudga keladi. Bunda vositachilik vazifasini ommaviy axborot vositalari, PIAR va reklama
agentliklari kabilar bajarishadi.
| 