53
namoyon bo‘ladigan fuqaroviy manfaatlar tizim holiga keladi. Aynan tizim holida bo‘lganligi
tufayli fuqaroviy manfaatlar har bir shaxsning qadriyatlarini hayotga tatbiq etadi, uning
jamiyatga, davlatga, boshqa fuqarolarga nisbatan munosabatini shakllantiradi. Fuqaroning
mas’uliyati,
maqsadlari, vazifalarini belgilashga, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan
xususiyatlarini shakllantirishga ko‘maklashadi. Aynan ana shu tarzda shakllangan fuqaroviy
ong fuqarolik jamiyatining shakllanishiga xizmat qiluvchi qadriyatlar, me’yorlar, g‘oya hamda
tasavvurlarni shakllantirish, jamiyatni komillik va erkinlikka etaklashga xizmat qiladi.
Fuqarolik jamiyati bir necha avlod almashinuvini talab etadigan jarayon bo‘lgani singari
fuqaroviy ong ham tarixiy davr mobaynida shakllanadi. Har bir mamlakatdagi fuqaroviy ong
shu mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy tizimning tabiatiga mos ravishda shakllanadi. SHu
mamlakatga xos bo‘lgan ijtimoiy tizim, aloqalar va munosabatlarni aks ettiradi.
Fuqarolik ongi tabiiy va tadrijiy taraqqiyot mahsuli bo‘lib, uni sun’iy jihatdan
tezlashtirish mumkin emas. U ijtimoiy, iqtisodiy hamda siyosiy omillar negizida tadrijiy tarzda
shakllanadi. Har bir avlod mavjud demokratik qadriyatlarni o‘zlashtiradi va yangilarini
yaratadi. Bu jarayonda fuqarolik ongini belgilab beruvchi me’yorlar
va qadriyatlarni saqlash
hamda uzluksiz takomillashtirish eng muhim faoliyat hisoblanadi.
Tadrijiy taraqqiyot natijasida demokratik tasavvurlar mustahkamlanib, asta sekinlik bilan
fuqarolik tajribasi to‘planib boradi.
Fuqarolik ongi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Fuqarolik ongi ijtimoiy tizimning
o‘zgarishi bilan yangilanadigan qadriyatlarga moslashib boradi. Boshqa tarafdan fuqarolik ongi
ijtimoiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaruvchi faol omil hisoblanadi. U fuqarolarni faol harakatga
boshlovchi tasavvurlar bilan bog‘liq bo‘lganligi tufayli, jamiyat o‘zligining yangilanishiga,
ijtimoiy taraqqiyotni tezlashtiruvchi omilga aylanishi mumkin. Fuqarolik ongi ijtimoiy
taraqqiyotning ruhiy negizini yaratgan holda jamiyatning mustahkamlanishiga xizmat qiladi.
Fuqarolik ongi yangi g‘oyalarni qabul qilish darajasida ochiq xarakterga ega. YAngi
g‘oyalar shu tizimga mos ekanligi o‘z isbotini topgan taqdirda asta sekin jamiyatning
mohiyatiga singib boradi.
Madaniy yangilanishlar uzluskiz tarzda ijtimoiy ongga ta’sir ko‘rsatish darajasida ko‘p
ro‘y bergan taqdirda jamiyatda voqelikni his etish uchun yangicha usullar vujudga keladi va bu
o‘z navbatida fuqaroviy ongning o‘zgarishiga olib keladi.
Mamlakatda siyosatni tubdan o‘zgartirish hatto mulkka nisbatan munosabatni ham
butunlay o‘zgartirish mumkin, ammo kishilarning asosiy qarashlari va qadriyatlarini tezlik bilan
o‘zgartirib bo‘lmaydi.
Fuqarolik ongi umumiy
tamoyillargagina asoslanmasdan, mohiyati jihatidan o‘zgarib
boradi. Albatta jamiyatda barqaror bo‘lgan, har qanday siyosiy tizimga xos bo‘lgan tarixiiy
tajriba, an’analar singari o‘zgarmas xususiyatga ega qadriyatlar mavjud bo‘lib, ular fuqaroviy
ongda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan tezkor o‘zgarishlarni tiyib turadi. YAngi tarixiy tajriba esa
aynan ana shunday qadriyatlar negizida vujudga keladi va fuqarolar ongiga singib boradi.
Tushuncha sifatida “fuqarolik ongi” haqida gap ketganda avvalo fuqaroning davlat bilan
siyosiy-huquqiy munosabatlari nazarda tutilib, kishining biror-bir davlatga mansubligi va shu
davlatning qonunlariga bo‘ysunishi tushuniladi. Kishining huquqiy maqomida ifodalangan
54
fuqarolik davlat bilan fuqaro o‘rtasida amal qiladigan bir qator
huquq va burchlar bilan
mustahkamlangan.
Turli ijtimoiy sub’ektlarning o‘zaro ta’sirlashuvi ro‘y beradigan va manfaatlari amal
qiladigan jamiyat munosabatlariga fuqaroviy ong kirib boradi va ularni aks ettiradi.
SHuningdek, u kishilararo munosabatlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ularga aniqlik, mazmun va
shakl bag‘ishlaydi. Kishilarning ijtimoiy hayot hamda davlatga nisbatan, shaxs bilan davlat
o‘rtasida haqiqiy va me’yoriy munosabatlar to‘g‘risidagi tasavvurlari fuqaroviy ongda
mujassamlashgan.
Ijtimoiy-siyosiy, diniy, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va boshqa me’yorlar,
talablar,
tamoyillir, qoidalar umumiy fuqaroviy dunyoqarash shaklida fuqaroviy ongning tarkibiy
elementlari sifatida namoyon bo‘ladi.
Demokratik jamiyatning barqarorligi demokratik qadriyatlar bilan boyishni taqozo etadi.
Bu jarayon jamiyatdagi fuqarolarning ijtimoiy erkin sharoitda yashashga qanchalik tayyor
ekanliklari, ya’ni shaxslarning fuqaroviy etukligi va faolligiga bog‘liq. O‘z navbatida fuqaroviy
etuklik va fuqaroviy mus’uliyat jamiyat a’zolarining fuqaroviy ongi darajasi bilan belgilanadi.
Aynan fuqaroviy ong jamiyatning ma’naviy, intellektual hamda ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini
shakllantiradi.
Fuqaroviy ong jamiyatni birlashtirishga xizmat qiladi, umumiy manfaatlar yo‘lida
fuqarolar o‘rtasida kelishuv bo‘lishiga xizmat qiladi. Jamiyatda ro‘y beradigan turli ijtimoiy-
madaniy omillar ta’sirida fuqaroviy ong o‘zgarib boradi va fuqaroviylik to‘g‘risidagi g‘oyalar
taraqqiyotida o‘z aksini topadi.
Davlat
va jamiyat, davlat va shaxs o‘rtasidagi munosabatlarning tabiati haqidagi
bilimlarning kengayishi “fuqaroviylik” tushunchasini qayta qayta tafakkur qilishni taqozo etadi.
Ijtimoiy jarayonlar natijasida sayqallangan fuqaroviy madaniyat va fuqaroviy ong kishilarni
iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy jihatdan shakllantiradi.
