148
shaxs erkinligidan ham ustun qo‘yiladi. Bunday xokimiyat boshqaruv tizimi Germaniyadan
tashqari Fransiya va YAponiyaga mamlakatlariga xosdir. SHuningdek, Germaniyada
fuqarolik
jamiyati sohasida va uning faolligini oshirishda fuqaroga nodavlat sektorni rivojlantirishning
muhim maqsadli ob’ekti sifatida e’tibor qaratiladi. Germaniyada muhim siyosiy-huquqiy va
ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarning hal etilishida hamda insonning qonuniy huquq va erkinliklari
himoya qilinishidafuqarolik jamiyati institutlari muhim rol o‘ynaydi.
Bunda davlat faoliyati
ustidan jamoatchilik nazoratining ta’minlanishi fuqarolik jamiyati institutlarining muhim vazifasi
deb qaraladi. Davlat tizimlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratining amalga oshirilishida
nohukumat tashkilotlarining rolini kuchaytirish davlatning jamiyat bilan samarali o‘zaro aloqada
bo‘lishi mexanizmlarini mustahkamlaydi
160
.
Germaniyada fuqarolarning davlat organlari faoliyati to‘g‘risida erkin axborot olishga
bo‘lgan konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirish ko‘p qirrali va murakkab jarayon sifatida
baholanadi. SHuning uchun ham mazkur jarayonlar axborot erkinligiga oid huquqiy
mexanizmlar asosida tartibga solinadi. CHunki bugungi kunda ommaviy axborot vositalari
xodimlarining zamonaviy axborot bozori sharoitida jamiyat oldidagi mas’uliyati hamda
javobgarligini yanada chuqur anglashiga xizmat qiluvchi zarur mexanizmlarni ishlab chiqish
muhimdir. SHuning uchun ham 2003 yilning mayida Germaniyada oila, keksa fuqarolar, ayollar
va yoshlar ishlari bo‘yicha qo‘mitaning kichik bo‘limi (Fuqarolik faolligi bo‘yicha kichik
qo‘mita)tashkil etilgan. Uning vazifasiga Germaniyaning fuqarolik
jamiyatini tadqiq etish
tavsiyalarini bajarishga ko‘maklashish hamda o‘z yo‘nalishidagi qonun loyihalari va
tashabbuslarini muhokama qilish kiradi.
SHuningdek bu mamlakatda aholining davlat, tijorat va jamoat tashkilotlariga bo‘lgan
ishonchi “uchinchi sektor”ni rivojlantirishning muhim mezonlari hisoblanadi. Fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish jarayonidagi «birinchi» va «uchinchi» sektorlar o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlarni institutsionallashtirish har ikki tomon uchun foydali hisoblanadi. Bunday
hamkorlik siyosatini belgilab beradigan hujjatlar davlat bilan fuqarolik jamiyati institutlari
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni rivojlantirishning muayyan bosqichi uchungina foydali
bo‘ladi. Ularda davlat hokimiyatining fuqarolik jamiyati roliga nisbatan yangicha nuqtai-nazari
aks etadi va uchinchi sektor tashkilotlari bilan samarali o‘zaro hamkorlik asoslari yaratiladi
161
.
Germaniyada “uchinchi sektor” fuqarolik jamiyati, faol fuqarolik va birdamlik hissi –
yaqin yaqingacha faqat siyosatshunoslarni qiziqtirgan tushunchalar endilikda barcha ijtimoiy-
gumanitar soha vakillari tomonidan muhokama qilinmoqda. Buning siri nimada? Nima sababdan
bugun uning ahamiyati bunchalik oshgan? Birinchidan “uchinchi sektor” – fuqarolik
jamiyatining tashkiliy infratuzilmasi – uzoq yillar davomida rivojlanuvchi iqtisodning muhim
tarmog‘iga aylandi. Masalan, birgina Germaniyaning o‘zida 1990 yildan 1995 yilgacha u 30%
o‘sdi. Bundan ma’lum bo‘ladiki, uchinchi sektor mehnat bozori uchun alohida ahamiyat kasb
etadi. 90 yil o‘rtalariga kelib Germaniya aholisining tahminan 2,1 mln. (ish bilan banlarning 5%)
notijorat sektorda bo‘lgan. Boshqa mamlakatlarga nisbatan Germaniyaning “uchinchi sektori”
o‘zining iqtisodiy ahamiyatiga ko‘ra “o‘rtacha” hisoblanadi. Unchalik katta bo‘lmagan boshqa
G‘arb mamlakatlari - Niderlandiya, Irlandiya, Belgiya – bu jihat bo‘yicha 10% gacha chiqqan
xolos. Sababi davlat va “uchinchi sektor” o‘rtasida bevosita va uzluksiz hamkorlik bu
160
Курбатов В.И. Современная западная социология: Аналитический обзор концепций: Учеб.пособие. – Ростов-на-Дону:
Феникс, 2001. – 416с.
161
Сморгунов Л.В. Современная сравнительная политология. Учебник. - М.: «Российская политическая энциклопедия»
(РОССПЭН), 2002. - 472с.
149
mamlakatlarda Germaniya darajasida rivojlantirilmagan. Germaniyada davlat va “uchinchi
sektor” o‘rtasidagi subsidarlik tamoyilining qo‘llanilishi beg‘araz yordam bilan chegaralanadi.
Iqtisodiy jihatdan Germaniyada “uchinchi sektor” davlat moliyaviy resurslariga bog‘liq.
Beg‘araz fondlar va ularning davlat tomonidan moliyalashtirilishi “uchinchi sektor”ning davlatga
bog‘liqligini oshiradi. Va bu jihat ayniqsa boshqa davlatlar bilan solishtirilganda yaqqol
namoyon bo‘ladi. Katta moliyaviy yordam olishda ifodalanuvchi siyosiy
partiyalar va davlatga
yaqinlik “uchinchi sektor” elementlarini fuqarolik jamiyatidan tashqarida bo‘lishiga va
kvazidavlat sektoriga kirishiga olib keladi. Biroq “uchinchi sektor” “ezgu ishlar homiyligidan”
iborat emas. Tashkilotlarda o‘tgan vaqt uchun to‘lanmaydigan pul miqdori to‘liq bandlikdagi
millionlab odamlarga to‘lanadigan pulga teng bo‘lgan. Jamoatchilik asosidagi faoliyatning
manbai bo‘lgan birdamlik hissi fuqarolik jamiyati mavjudligining muhim asosi hisoblanadi.
Oxirgi tadqiqotlar ko‘rsatishicha, Germaniyada 14 yoshdan katta bo‘lganlarning 34%
jamoatchilik asosida (“uchinchi sektor” tashkilotlarida - 80%) faoliyat olib borib, bunga
haftasiga o‘rtacha 5 soat vaqtini sarflaydi.
Oxirgi uch o‘n yillikda Germaniyada fondlar soni tobora oshib bormoqda. Ularning
faoliyati qonuniy asos bilan mustahkamlanadi. Ular orasida yangi turdagi fuqarolik yoki shahar
fondlari bo‘lib, bunda tashkilotlar va alohida jismoniy shaxslar hamkorlik asosida mahalliy
miqyosda u yoki bu muammoni bartaraf qilish yo‘lida birlashadi. Germaniyaning yangi erlarida
ham ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda. 1990 y. SHarqiy Germaniyada haqiqiy “portlash” bo‘lgan,
bunda 80.000 to 100.000gacha jamiyatlar tashkil topgan. Germaniyada tuzilgan tashkilotlar
o‘ziga xos jihati ijtimoiy-siyosiy jihatdan markaziy sohalar – atrof-muhitni
saqlash va xalqaro
faoliyat jabhasidagi dinamikasi bilan bog‘liq. “Uchinsi sektor” tashkilotlari a’zolarining tobora
oshib borishi uning odamlar hayotiga kirib borganligidan dalolat beradi. Qolaversa, “uchinchi
sektor” ko‘p jihatdan jamiyatning o‘z-o‘zini tashkillashtirish va innovatsiyalarga nisbiy
layoqatidan dalolat beradi. YA’ni bu faoliyatdagi yangilik asosan hukumat faollik ko‘rsatmagan
sohalarda yuzaga keladi. SHu nuqtai nazardan bu hodisani ijobiy baholash mumkin. AQSHda
kuzatilayotgan "Bowling alone" – ijtimoiy faollik halokati fenomeni Germaniya jamiyatiga xos
emas.
Qiziqishlarni ifodalash funksiyasi bunda qanday amal qiladi? degan savolga quyidagicha
javob berish mumkin. Eng yangi jarayonlar shuni ko‘rsatadiki, “mavzu advokat”lari deb
nomlanuvchi atrof-muhitni saqlash va xalqaro faoliyat tashkilotlariga pulni sarflash va ularda
jamoatchilik asosida ishtirok etish modaga aylanyapti. “Mavzu advokatlari” ga o‘xshashlarning
mavjudligini, “uchinchi sektor”ning davlat funksiyalariga ta’sir qilishi yoki davlatning amal
qilish chegarasini ko‘rsatishga qodirmi? Germaniya misolida biz buning qarama-qarshi, ammo
umuman olganda ijobiy natijalarini ko‘ramiz. Aynan yangi va o‘ziga
mustahkam ishonchi
bo‘lgan, davlat otalig‘idan tashqarida vujudga kelgan tashkilotlar o‘ziga xos fuqarolik
jamiyatidan dalolat beradi. “Uchinchi sektor” va siyosatning boshqa sohalarini oladigan bo‘lsak,
fuqarolik jamiyati ustuvorliklari, pruss-protestant etatizm va katolik paternalizmni o‘zida
mujassam etgan Germaniya an’anasiga ziddir. Mazkur etatistik-paternalistik an’ana subsidarlik
konsepsiyasida o‘z ifodasini topadi. Subsidar hisoblangan va shu bilan birga markaziy va
ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashga munosib bo‘lgan tashkilotlar avvalo huquqiy chegaralar
bilan belgilanadi, bu o‘z navbatida unchalik katta bo‘lmagan tashkilotlar imkoniyatlarini
chegaralaydi. Bunda fuqarolik jamiyatining emas balki davlat va kommunalar qiziqishlari
himoya qilinadi.
