172
an’analarini, urf-odatlarini, axloqiy-ma’naviy qadriyatlarini avloddan-avlodga etkazuvchi
muqaddas maskan bo‘lib kelgan. Mahalla insonlarning millati, yoshi, jinsi, dini, irqi, tili,
e’tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar ularni ezgulik yo‘lida
jipslashtiruvchi va birlashtiruvchi katta va muqaddas oila hisoblanadi.
Mahalla sharqona an’analar, urf-odatlar va marosimlarni jamoada amalga oshirib,
avloddan-avlodga etkazib kelmoqda. Mahalla faollari an’anaviy, oilaviy to‘ylar, bayramlar,
motam marosimlarini o‘tkazish bilan bog‘liq tashkiliy ishlarni
amalga oshirishda bosh-qosh
bo‘lishadi. Ularni dabdabasiz, isrofgarchiliksiz, ortiqcha xarajatlarsiz, ixcham qilib o‘tkazish,
mahalla oqsoqoli va maxsus mutasaddi komissiyalarga bog‘liq. Mahallada o‘tayottan har bir
tantana yoki marosim uchun mahalla ahlining kattayu kichigi birday mas’uldir. Bunday
tadbirlarda kattayu kichikka, boyu kambag‘alga, mansabdoru oddiy fuqaroga bir xil hurmat va
ehtirom ko‘rsatiladi. CHunki mahallaning barcha a’zosi yagona, teng huquqli va mustahkam
bitta oila hisoblanadi.
Mahallada kelajak avlodimiz tarbiya topadi. Bu erda o‘sayotgan
har bir yigit-qizning
axloq-odobi uchun butun mahalla ahli mas’uldir. SHuning uchun ham “Bir bolaga etti qo‘shni
ota-ona”, “Bir bola tarbiyasi uchun etti mahalla ota-ona” kabi naqllar bejiz paydo bo‘lmagan.
YOshlarning har bir xatti-harakati barchaning diqqat-markazida bo‘ladi. Mahalladoshlarning har
bir yosh taqdiriga javobgarligi, ularni nazorat qilishi – barkamol insonni tarbiyalab
etishtirishning negizidir. Xulq-odobi yaxshi har tomonlama namunali farzand mahallaning
obro‘sidir, noqobil, axloqan nomaqbul farzand esa mahalla uchun qora dog‘idir. Mahalladan
yurtga taniqli insonlar etishib chiqsa, butun mahalla ahli, ularning avlod-ajdodlari
g‘ururlanadilar.
Mahalla tuzilmasi va funksiyasi vaziyatga qarab o‘zgarib turgan, ammo u o‘zini o‘zi
boshqarish tamoyilini saqlab qolgan, o‘z hududida istiqomat qiluvchi kishilar o‘rtasida ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlarni muvofiqlashtirib turgan. Mustaqillik yillarida mahallalar jamiyatning
moddiy-ma’naviy asoslarini
yaratish tayanchiga aylanib, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-siyosiy
masalalarni hal etib, fuqarolar yig‘inida demokratiya tamoyillarini shakllantirish, inson omilini
qadrlash makoni sifatida tiklanmoqda.
Mahalla, umuman, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organalarining fuqarolik jamiyatidagi
roli ularning muayyan hududdagi aholinini birlashtirishi, uni yagona jamoaga aylanishi va
faoliyat ko‘rsatishiga xizmat qilishidadir. Bugungi kundagi zamonaviy tadqiqotlarda munitsipal
tuzilmaning aholisi – “hududiy ommaviy jamoa”, “hududiy jamoa”, “mahalliy hamjamiyat”
tushunchalari bilan belgilanadi. V.E. CHirkinning ta’rificha, hududiy ommaviy jamoa – aholini
hududiy mansublik belgisi bo‘yicha tashkil etishning maxsus shakli va odamlarning fuqaroligi va
yoshidan qat’i nazar maxsus uyushmasidir. Hududiy ommaviy jamoa sifatida u davlatni tashkil
etgan jamiyatlar, ularning ichida tuzilishi mumkin bo‘lgan va tashkil etilayotgan boshqa hududiy
ommaviy jamoalar: federatsiya sub’ektlari,
siyosiy avtonomiyalar, munitsipal tuzilmalarning
aholisi (xalqi)ni ajratadi
211
.
Hududiy jamoa a’zolarining o‘zaro aloqalari murakkab kommunikatsiyalar tizimidan
iborat. Nikolas Lumanning fikricha, kommunikatsiya butunlay ongga bog‘liq bo‘lib, ya’ni
kommunikatsiyaning o‘zi emas, balki ongning axborotni qabul qilish funksiyasini bajaradi
212
.
211
Чиркин В.Е. Публичная власть. – М.: Юристъ, 2005. С. 28.
212
Луман Н. Общество как социальная система. Пер. с нем./ А.Антоновский. М.: Издательство «Логос», 2004. С. 110.
173
Ushbu holat o‘zini o‘zi boshqarishda alohida insonning ishtiroki, uning huquqiy ongi va
madaniyatini oshirish masalalariga ham alohida e’tibor qaratishni taqozo qiladi. O‘zbekiston
Respublikasida “Jamiyatda aholining huquqiy madaniyatini yuksaltirish Milliy dasturi”ning
qabul qilingani mazkur masalani hal qilishning tashkiliy-huquqiy asoslarini belgilab berdi. Faol
shaxslargina o‘z manfaatlarini anglab, ularni bevosita o‘zlari yoki turli guruhlarga,
xususan
hududiy jamoalarga uyushgan holda amalga oshiradilar.
Fuqarolarning uyushganlik darajasi, o‘zaro aloqalarining yaqinligi, hududiy jamoalarning
turli ko‘lamda tashkil etilishiga qarab farqlanishi tabiiy holdir. Aynan ushbu holat turli
ko‘lamdagi hududiy jamoalarning faolligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Eng quyi qishloq, shaharcha,
mahalla jamoalari a’zolari aloqalarining yaqinligi, ularning boshqaruvdagi bevosita ishtiroki
tufayli, hududiy hamjamiyatlarni shakllantiradi. Aynan shunday hamjamiyatlar manfaat
guruhlarini tashkil etib, hudududiy o‘zin o‘zi boshqaruvchi sub’ekt hisoblanadi. Bundan har bir
hududiy jamoa, uning ko‘lamidan qat’i nazar, rivojlangan kommunikatsiyalar tizimiga ega
bo‘lishi lozim degan xulosa kelib chiqadi.
Hududiy jamoalarning faolligi ular tomonidan shakllantirilgan ijtimoiy-siyosiy
institutlar
faoliyatiga bevosita bog‘liqdir. Bunday institutlar, xoh ijtimoiy, xoh siyosiy bo‘lsin, ijtimoiy
guruhlarga siyosat sohasida o‘z manfaatlarini tartibli qondirish imkonini beradi. Ular
munosabatlarni barqarorlashtirib, individlar va guruhlar yurish-turishini tartibga solib, ularning
harakatlarini muvofiqlashtiradi va integratsiyalashuvini ta’minlaydi. Ijtimoiy institutlar, avvalo,
muassasalar tizimi bo‘lib, ularda ijtimoiy guruh a’zolari tomonidan tayinlangan yoki saylangan
muayyan shaxslar jamiyat va individual
manfaatlarni qondirish, shuningdek guruhning boshqa
a’zolari yurish-turishini tartibga solish maqsadida umumiy boshqaruv funksiyalarini bajarish
vakolatini oladilar. Fuqarolar yig‘inlari bunday institut vazifasini o‘taydi.
2015 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra respublika hududida 9 787 ta fuqarolar yig‘ini
faoliyat ko‘rsatmoqda, jumladan, 189 ta shahar fuqarolar yig‘ini, 1295 ta qishloq, 157 ta ovul va
8 146 ta mahalla fuqarolar yig‘inlaridir. O‘rta hisobda har bir fuqarolar yig‘ini 3 mingga yaqin
kishini qamrab oladi. Bugungi kunda fuqarolar yig‘ini raisi lavozimida 1255 nafar ayol faoliyat
yuritib, umumiy raislar sonining 12,8% ni tashkil etadi. Aksariyat fuqarolar yig‘ini raislari (54,6
%) oliy ma’lumotga ega bo‘lib, hududlar miqyosida eng yuqori ko‘rsatkich Qashqadaryo
viloyatida - 72,3%, Qoraqalpog‘iston Respublikasida - 77,1%, Toshkent shahrida –77% ni
tashkil etadi.
Hozirgi kunda har bir fuqarolar yig‘inidagi shtat lavozimida fuqarolar yig‘ini raisi, diniy
ma’rifat va ma’naviy-ahloqiy tarbiya masalalari bo‘yicha maslahatchi, ma’sul kotib va “Mahalla
posboni” jamoat tuzilmasi rahbari – jami 40 mingga yaqin kishi faoliyat ko‘rsatmoqda. Undan
tashqari, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatida jamoatchilik asosida fuqarolar
yig‘inining obro‘li va hurmatga sazovor a’zolari o‘rtasidan saylangan maslahatchilar faoliyat
yuritadi, ular faoliyatining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha saylangan
komissiyalarga rahbarlik
qiladi. Ularning soni 100 ming kishiga yaqin.
O‘zbekistonda o‘zini o‘zi boshqarish organlarini qo‘lab quvvatlashda Respublika
“Mahalla” xayriya jamoat fondining roli katta. Respublika “Mahalla” xayriya jamoat fondi 1992
yilda tashkil etilgan bo‘lib, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarini mustahkamlashda,
ularning qonunchilikda belgilangan huquq va vakolatlarini samarali tatbiq etishda, jamoatchilik
nazoratini amalga oshirishdagi o‘rnini yuksaltirishga ko‘maklashadigan etakchi jamoat tashkiloti
174
hisoblanadi. Ushbu jamoat fondi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini
muvofiqlashtirish bo‘yicha Respublika kengashi ishchi organi maqomiga ega. O‘z navbatida
“Mahalla” xayriya jamoat fondining hududiy bo‘linmalari maqomiga ko‘ra fuqarolarning o‘zini
o‘zi boshqarish organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha hududiy kengashlar ishchi
organlari hisoblanadi.
Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari xodimlari faoliyati mamlakat aholisi
tomonidan keng miqyosda qo‘llab- quvvatlanishga va Hukumatning yuksak e’tirofiga sazovor
bo‘lmoqda. 2010-2013 yillar davomida fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining 150
nafarga yaqin xodimi turli davlat mukofotlariga sazovor bo‘lgan. 2014 yilda fuqarolarning o‘zini
o‘zi boshqarish organlari 27 nafar xodimi davlat mukofotlari bilan taqdirlandi. 2014 yil 21
dekabrda bo‘lib o‘tgan saylovlarda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining 692 nafar
xodimlari xalq deputatlari tuman va shahar Kengashlari deputatligiga, 29 nafari viloyat Kengashi
deputatligiga va 3 nafari Oliy Majlis Senati a’zoligiga saylanganlar. Bu fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlarida bugungi kunda hurmat va ehtiromga loyiq insonlar faoliyat
yuritishayotganini ko‘rsatadi.
