Международныйнаучныйжурнал №10(100), часть2
«Научный импульс» Мая, 2023
1230
IMKONIYATI CHEKLANGAN O‘QUVCHILARNI MASOFALI O‘QITISH UCHUN
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARINI YARATISHNING NAZARIY ASOSLARI
Farg’ona ICHSHUI kasb-hunar maktabi
informatika fani o’qituvchisi
Nurmatova Azima Abdullajon qizi
Annotasiya: Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni masofali o‘qitish uchun elektron
ta’lim resurslarini yaratishning nazariy asoslari xaqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so’zlar: imkoniyati cheklangan o‘quvchilar, masofali o‘qitish, elektron ta’lim
resurslar
Bugungi kunda taraqqiyot juda tеz rivojlanmoqda va juda tеz o`zgarmoqda. Dеyarli
har daqiqada sayyoramizning turli burchaklarida o`zgarishlar, yangilanishlar va kutilmagan
voqеa hodisalar sodir bo`moqda. Har bir kunimiz kuchli informatsiya oqimi ostida
kеchmoqda. Informatsiya oqimi bizni uyda, ishxona va ta'tilda ta'qib etadi. Inson
informatsiya ta'siridan xoli normal faoliyat yurita olmaydi. Hayotni anglash, uni o`rganish
informatsiyalarni yig`ish va o`zlashtirish orqali kеchadi. Insonning bilimlilik darajasi ham
ma'lum davr ichida shaxs tomonidan o`zlashtirilgan informatsiyalarning ko`p yoki ozligi
bilan bеlgilanadi.
Masofali o‘qitish uslubining quyidagi afzalliklari mavjuddir. O‘qitishning ijodiy muhiti,
o’quvchilar o‘zlari kompyuterlar asosida axborotlar bankidan kerak bo‘lgan ma’lumotlarni
qidirib topadi va albatta o‘zlarining tajribalarini boshqalar bilan elektron tarmoqlar asosida
almashadi. Bu esa o’quvchilarni boshqalar bilan yaxshi muloqotda bo‘lishini ta’minlaydi va
o‘z o‘rnida bunday me’nat ta’lim olishni rag‘batlantiradi.
- Mustaqil ta’lim olishning imkoniyati borligi.
Masofadan o‘qitish uslubi asosida ta’lim berish – boshlang‘ich, o‘rta, universitet,
sirtqi-kechki va malaka oshirish bosqichlarini o‘z ichiga oladi. Tayyorgarligi xar xil darajadagi
inspektorlar o‘zlarining shaxsiy dars jadvali asosida ishlashlari mumkin va o‘zining
darajasidagi o’quvchilar bilan muloqotda bo‘lishi mumkin.
- Imkoniyati cheklangan shaxslaring ilm olishi imkoniyati mavjudligi. Bunda
o‘rganuvchi o‘ziga qulay joy va vaqtni o‘zi tanlaydi.
- O‘qitish va ta’lim olishning yangi va unumli vositasi an’anali ta’lim olish
imkoniyatiga ega bo‘lmagan (ta’lim joyidan jo‘g‘rofiy uzoqdaligi, kasalligi tufayli, ishning
spesifikasi sababli va xakazo ) shaxslar uchun ta’lim olishning unumli vositasi.
- Ta’lim jarayoniga sarflanadigan xarajatlarni 50% ga qisqarishi.
Masofali o‘qitishda o‘quv jarayonining samaradorligini oshirishda o‘quv materiallar
muhim hisoblanadi. Shu sababli mazkur jarayonda har tomonlama qulay, grafika,
multimedia va interaktivlik xususiyatlariga ega bo‘lgan elektron darsliklarni yaratish lozim.
Международныйнаучныйжурнал №10(100), часть2
«Научный импульс» Мая, 2023
1231
Darslik - Davlat ta’lim standarti, o‘quv dasturi, uslubiyoti va didaktik talablari asosida
belgilangan, milliy istiqlol g‘oyasi singdirilgan, muayyan o‘quv fanining mavzulari to‘liq
yoritilgan, tegishli fan asoslarini mukammal o‘zlashtirilishiga qaratilgan hamda turdosh
ta’lim yo‘nalishlarida foydalanish imkoniyatlari hisobga olingan nashr .
Elektron darslik - kompyuter texnologiyasiga asoslangan o‘quv uslubini qo‘llashga,
mustaqil ta’lim olishga hamda fanga oid o‘quv materiallar, ilmiy ma’lumotlarning har
tomonlama samarador o‘zlashtirilishiga mo‘ljallangan bo‘lib:
- o‘quv va ilmiy materiallar faqat matn shaklida;
- o‘quv materiallar matn va ikki o‘lchamli grafik shaklida;
- multimedia qo‘llanmalar, ya’ni ma’lumot uch o‘lchamli grafik ko‘rinishda, ovozli,
video, animatsiya va qisman matn shaklida;
- taktil (his qilinuvchi, seziladigan) hususiyatli, o‘quvchini “ekran olamida” stereo
nusxasi tasvirlangan real olamga kirishi va undagi ob’ektlarga nisbatan harakatlanish
tasavvurini yaratadigan shaklda ifodalanadi .
D.A. Korolev elektron darslik asosida o’quvchilarni o‘qitishda samarali ekanligini,
undan o‘quv jarayonida, mustaqil ta’limda va ta’limni boshqarishda foydalanish maqsadga
muvofiqligini ko‘rsatgan, V.T. Bezruchko, V.V. Maslennikovlar o‘z ilmiy ishlarida elektron
darslikni ta’limga joriy etilsa o’quvchilarning fanni mustaqil o‘zlashtirish samaradorligi
oshadi deb fikr bildirishgan, G.P. Abramkin, O.V.Tokareva o’quvchilar nazariy ma’lumotlar
olishda oddiy darsliklardan foydalanishdan ko‘ra elektron darslikdan foydalanib o‘qishlari
samarali bo‘lishi, shuningdek, amaliy mashg‘ulotlarni mustaqil ravishda bajarishda
maqsadga muvofiqligini ko‘rsatgan.
Zamonaviy axborot texnologiyalari o’quvchilarga axborotning noan’anaviy
manbalariga kirib borishning cheksiz imkoniyatlarini ochib beradi, mustaqil ishlashning
samaradorligini oshiradi, ijod qilish, yaratish va turli kasb malakalarini mustahkamlash
uchun mutlaqo yangi imkoniyatlar beradi, voqealar hamda jarayonlarning konseptual va
matematik modellarini tuzish vositalarini qo‘llagan holda o‘qitishning yangi shakllari va
usullarini amalga oshirish imkonini beradi.
O‘qitishning axborot texnologiyalari o‘qituvchiga o‘quv ishlarining alohida turlari kabi
ularning har qanday yig‘indisini qo‘llash, moslangan instrumental vositalar unga yangi
bilimlar va texnologiyalar paydo bo‘lishi bilan muvofiq ravishda o‘quv, nazorat qiluvchi
dasturlar mazmunini tezkorlik bilan yangilash imkonini beradi.
O‘qituvchiga o‘qitilayotgan shaxsni kamol toptirishni, ijodiy izlanishni, uning
birgalikdagi ishini tashkil etishni va o‘quv dasturlarining eng yaxlit variantlarini tanlashni
qo‘llab-quvvatlash va yo‘naltirish uchun qushimcha imkoniyatlar beradi. O‘qituvchi o‘quv
fanlarining bir xil emasligini va ahamiyatini hisobga olgan holda o‘qitishning asosiy
maqsadlarini yetkazib beruvchi bo‘lib qoladi. Uning faoliyatini an’anaviy turlari mehnatning
intellektual shakllariga almashtiriladi. Axborot texnologiyalari o‘qituvchini o’quvchilarga
o‘quv materialining anchagina qismini va qobliyat hamda malakalarini egallash bilan bog‘liq
eskirib qolgan amallarni bayon qilishdan ozod qiladi.
Международныйнаучныйжурнал №10(100), часть2
«Научный импульс» Мая, 2023
1232
O‘qituvchilar telekommunikatsiya tarmoqlari orqali turli xil axborotlarni oladilar,
shuningdek amalda jahondagi o‘z hamkasblari bilan muomala qilishning noyob
imkoniyatlariga ega bo‘ladilar.
O’quvchi va kompyuterni birgalikdagi faoliyatini amalga oshirishda kompyuter
boshqaruvchi rolini, shuningdek, idora qilinuvchi vazifasini bajaradi. G.K. Selevko
“kompyuter” o’quvchi uchun:
- pedagog (axborot manbai, yangi sifat darajasidagi ko‘rgazmali qo‘llanma, trenajyor,
diagnostika va nazorat vositasi);
- ishchi instrument (yuqori tezlikdagi hisoblash qurilmasi, modellashtirish vositasi,
faoliyat natijalarini turli ko‘rinishda rasmiylashtirish);
- ta’lim ob’ekti (dasturlash, kompyuterni berilgan jarayonga o‘qitish, turli
dasturlardan foydalanish, o‘z ehtiyojlariga moslashish);
- muloqot vositasi (kommunikatsiya, o‘zaro hamkorlikdagi jamoani shakllantirish) deb
hisoblaydi.
N.I.Toyloqovning ilmiy ishlarida masofali ta’lim va unda elektron o‘quv adabiyotlardan
foydalanishning ilmiy-nazariy asoslari, xalq ta’lim tizimini axborotlashtirish, o‘quv jarayoni
uchun elektron darslik, virtual stend va laboratoriyalar yaratish, masofali o‘qitish kurslarini
tatbiq etish, maktabning internet-fazosini yaratish, Internet – maktab fazosini joriy qilishga
oid muammolar, ularni hal etish yo‘llari yoritib berilgan.
B.G. Kisilyov ta’limda kompyuter texnologiyaning imkoniyatlari asosida elektron
darslik yaratishda maxsus qoidalarga rioya etish kerakligini va uning arxitekturasi xaqida
bayon etgan bo‘lsa, elektron darslik yaratishda O. V. Zimina, A.I.Kirillovlarning
tavsiyalaridan foydalanish dasturchi va mualliflar uchun foydalidir.
Hozirda shunday elektron darsliklar ta’lim tizimining barcha sohalariga jadal sur’atlar
bilan kirib kelayotganligi, ular imkoniyatidan samarali foydalangan holda o’quvchilarning
o‘quv materiallarini mustaqil o‘zlashtirish samaradorligini oshirishga e’tibor berish
kerakligini ko‘rsatmoqda. Jumladan, A.A. Abduqodirovning ilmiy tadqiqot ishlarida
zamonaviy axborot texnologiyalarga asoslangan o‘quv-tarbiya jarayonini jadallashtirish
uchun o‘qituvchi – o’quvchi – kompyuter uchligining o‘quv faoliyatidagi o‘rni va
bosqichlarini tahlil qilish zarur ekanligi o‘qtiriladi *9+.
O‘qitishning kompyuter texnologiyalari yordamida:
- bo‘lajak mutaxassislarni tayyorlash sifatini doimiy ravishda oshirib borish;
- o‘qitishning faol uslublarini qo‘llash;
- o‘qiyotganlarning mustaqil ishlashlari uchun metodika hamda zamonaviy
avtomatlashtirilgan vositalar yaratish;
- o’quvchilarning
jamoaviy
o‘rganish
faoliyati
sharoitlarida
o‘qitishni
individuallashtirish;
- o‘qiyotganlarning o‘quv va ilmiy-tadqiqot faoliyatini integratsiyalash;
- kompyuter ta’lim uslubiyotining izchilligini ta’minlash;
Международныйнаучныйжурнал №10(100), часть2
«Научный импульс» Мая, 2023
1233
- o‘quv materiali mazmuni shakli va usullarini doimiy yangilanib, boyitib borilishini
ta’minlash;
- uzluksiz ta’limning barcha bosqichlarida o‘quv jarayonining axborot bilan
ta’minlanishining turli xildagi shakllarini yaratish va rivojlantirish;
- o‘quv axborotlari va zarur dasturiy-uslubiy vositalarning markazlashgan fondining
dolzarb ahvolini, uning to‘ldirilishi hamda fanlar sikllari va ularning mukammalligi darajasi
bo‘yicha o‘quv jarayonining uslubiy yagonaligini ta’minlash uchun nusxalashtirishni
saqlash;
- o’quvchilarning avtomatlashtirlgan test sinovidan o‘tishlarini tashkil etish;
- inson faoliyatining turli sohalariga uning uslublari va vositalarini keng joriy etish
uchun zamin yaratishga erishish mumkin.
Hozirgi kunda respublikamizda masofali o‘qitish uslubiy materiallari (elektron darslik,
audio va video darsliklar, on-line darslar, Web-sahifalar, elektron kutubxonalar, elektron
testlar) fanlarni o‘qitishda foydalanib kelinmoqda va yaxshi natijalar bermoqda. Ta’lim
tizimida qo‘llanilayotgan elektron darsliklar ko‘proq kompakt CD disklarda o‘quv jarayonida
foydalanilmoqda.
Elektron darsliklar yaratish murakkab ish. Ta’lim texnologiyasi markazida o’quvchi,
texnologiya mazmunida – o’quvchilar tomonidan mustaqil ravishda ta’lim olish qobiliyatini
rivojlantirish, o‘quv faoliyat asosida hamkorlik yotadi. Elektron darslik ishlab chiqishda
uchta asosiy komponent: o‘quv materialini bayon etish, amaliy mashg‘ulotlarni bajarish va
teskari aloqa (o’quvchilar tomonidan bilimlarni egallaganlik darajasini aniqlash jarayoni)
e’tiborga olinishi kerak.
Har bir elektron darslik alohida ko‘rinishda bo‘lishi va ma’lum standart talabga javob
berishi lozim. Ta’lim tizimida zamonaviy informatsion texnologiyalardan biri bu
multimediali elektron darsliklarni yaratishdir. Elektron darslikning qo‘llanilish sohasi keng
bo‘lib, ayniqsa mustaqil ta’lim olish va masofali o‘qitish jarayonida samarali natijalar
beradi.
O‘quv qo‘llanmalar o’quvchilar uchun asosiy o‘quv qurollaridan biridir. Ekranga
qaraganda nashrdan chiqqan matnni o‘qish oson va qulay. Elektron darslik ko‘pincha oddiy
qo‘llanmani to‘ldiradi hamda juda ko‘p afzalliklarga ega.
Elektron darslikning yaratilishini oddiy kitobga o‘xshash, ya’ni bet ketidan bet
chiqadigan qilib yaratish mumkin. Uni yaratishda rasmlardan kamroq foydalanish kerak,
chunki ular darslikni kompyuterga yuklashni sekinlashtiradi.
Elektron darsliklar yaratishda matnning hajmi, undagi shriftlar hajmi va
giperbog‘lanishlarga ahamiyat berish lozim .
Elektron darslik - ma’ruza mobaynida namoyish etish, kompyuter sinflarida tashkil
etiladigan mustaqil ishlash mashg‘ulotlarida repetitor, mustaqil ta’lim olish vositasi,
kompyuterda laboratoriya ishlarini bajarish mobanida uslubiy yordamchi, o’quvchilar
tomonidan bilimlarni egallashda nazoratchi, amaliy mashg‘ulotlar uchun masala va
Международныйнаучныйжурнал №10(100), часть2
«Научный импульс» Мая, 2023
1234
mashqlar bilan ta’minlovchidir. Lekin, elektron darslikni yaratishda mualliflardan pedagogik
mahorat, chuqur bilim talab etiladi.
| 