|
Kumarin, furokumarin hám ligninlar
|
| bet | 6/8 | | Sana | 18.12.2023 | | Hajmi | 39,11 Kb. | | #122103 |
Bog'liq Turımbetov B Fitopreparat kurs jumisi2.3 Kumarin, furokumarin hám ligninlar
Kumarin (m-orto-oksidolchin) kislotanıń tuwındıları bolǵan, ósimliklerden alınatuǵın laktonlar kumarinlar dep ataladı. Sis-orto-oksidolchin kislota jáne onıń tuwındıları tábiyaatda derlik sap halda uchramaydi. Bul kislotalar ózinden bir molekula suw ajıratıp, demde tiyisli laktonlarga aylanadı. Sol sebepli kumarinlar benzo-apiron tuwındı dep da qaraladı. Kumarinning ózi bolsa sis-orto-oksidolchin kislotanıń laktoni bolıp tabıladı. Kumarinlarning baslanǵısh birikpesi — kumarin birinshi ret 1820 - jılda Fogel tárepinen Dipteryx odarata Willd. (Coum-oruna odarata, dukkakdoshlar shańaraǵına kiredi) o'simligining mevasidan ajıratıp alınǵan. Kumarinlar selderdoshlar —Apiaceae (qasnaqguldoshlar — Umbelliferae), rutadoshlar (Rutaceae), dukkakdoshlar (Faba-ceae), yasnotkadoshlar — Lamiaceae (labguldoshlar—Labiatar), astradoshlar — Asteraceae (quramalıguldoshlar — Compositae), shınıguldoshlar (Caryophyllaceae), ituzumdoshlar (Solanaceae), sutlamadoshlar (Euphorbiaceae) shańaraqlarınıń wákilleri quramında kóp ushraydı. Ósimlikler quramındaǵı kumarinlar muǵdarı da hár túrlı boladı. Olar júdá az muǵdardan tartıp, tap 10% ge shekem (Daphna odora Thunb. o'simligining japıraq kurtagi quramında 22% ge shekem ) toplanıwı múmkin. Ádetde, bir ósimlik quramında bir qansha (5—10 -ge shekem ) hár túrlı kumarinlar dús keliwi múmkin. Kóbinese, kumarinlar ósimliklerde sap halda hám az muǵdarda óziniń glikozidlari jaǵdayında ushraydı.
Ósimliklerden ajıratıp alınǵan kumarinlar reńsiz kristall element bolıp, suwda jaman eriydi yamasa pútkilley erimeydi, spirtte ańsatlaw, organikalıq erituvchilar (efir, xloroform hám basqalar ) de jaqsı eriydi.. Kumarinlar glikozid jaǵdayında bolsa, olardıń suwda eriwi kúshayadi. Lekin glikozidlarning suyultirilgan sulfat kislota tásirinde gidrolizlab alınǵan aglikonlari suwda erimeydi, spirt hám organikalıq erituvchilarda bolsa jaqsı eriydi. Kumarinlar lakton bolǵanlıǵı ushın sıltılar tásirinde olardıń a-piron halqası uziladi hám hár bir kumarinning ayriqsha kislotasınıń duzı — kumarinatlar payda boladı. Olar suwda jaqsı eriydi (eritpeleri sarı reńli boladı ), organikalıq erituvchilarda bolsa erimeydi. Kumarinatlarga kislota tásir ettirilse, reaksiya keyin basıp qaytadı, iekin payda bolǵan sap kislota demde ózinden bir molekula suw ajıratıp, qaytaldan laktonga — kumarinlarga aylanadı. Kumarinning ózi suw tásirinde gidrolizlanmaydi, kislota hám ammiak eritpesi menen reaksiyaǵa kirispeydi. Eger oǵan suyultirilgan natriy siltii qosıp qızdırılsa, sarı reńli eritpe—kumarin (sis-ortooksi-dolchin) kislota natriyli tuzining eritpesi payda boladı. Eritpege kislota tásir ettirilse, reaksiya keyin basıp qaytadı.
Kumarinlar bar ekenin anıqlaw olar eritpeleriniń ultrafioletoviy nurda ayriqsha fluoressensiya menen tawlanıwına hám de birpara reaktivler menen spetsifik reaksiya beriwge tiykarlanilgan. Bul reaksiyalardan kóp isletiledigeni hám eń áhmiyetlileri diazoreaktiv menen ótkeriletuǵın reaksiya hám de lakton reaksiyası bolıp tabıladı. Kumarinlarga etiletuǵın sapa reaksiyasınıń tez atqarılatuǵın variant! tómendegishe: qurıtılǵan hám maydanlanǵan ónimnen 1—2 g alıp, kolbaǵa solinadi jáne onıń ústine 5—10 ml spirt quyıp, 4 saat qaldıriladi. Keyininen kolbanı 50°C temperaturada 2—3 minut " qızdırıladı. Ajratmani filtrlab alınadı hám oǵan 5% li silti eritpesinen bir neshe tamshı qosıp, suw juwınıw bólmesiinde bir neshe minut qızdırıladı. Eger spirtli ajratmada kumarinlar bolsa, olar kumarinatlar payda etedi hám, nátiyjede, eritpe sarı (ash sarı ) rangga bo'yaladi. Sarı (ash sarı yamasa sarg'ish) reńli siltiiy sharayattaǵı ajratmani 2 probirkaǵa bolıp, kumarinlarga sapa reaksiyalar etiledi. 1. Diazoreaksiya. Birinshi probirka daǵı 2 ml sarg'ish reńli (siltiiy sharayattaǵı ) ajratmani shını ıdısqa salıp, oǵan jańa tayarlanǵan sulfanil kislotanıń diazoreaktividan bir neshe tamshı qosıladı. Nátiyjede qospa gúńgirt-qızıl yamasa qıp-qızıl reńga bo'yalib, ajıratılǵan qarjı quramında kumarinlar bar ekenin tastıyıqlaydı. Eger sulfanil kislota ornında n-nitroanilin alınsa, ol halda qospa biynápshe gúli yamasa gúńgirtrangga bo'yaladi. Lakton reaksiyası. Ekinshi probirka daǵı sarg'ish reńli ajratmaga (siltiiy sharayattaǵı ) 4 teńdey artıq muǵdarda suw qosılǵan táǵdirde qospa ılaylılanmasligi hám shókpe payda etmasligi kerek. Keyininen bul qospaǵa xlorid kislotanıń 5% li eritpesinen qosıp neytrallanadı. Eger probirka daǵı ajratmada kumarinlar bolsa, shókpe yamasa ılaylı payda boladı. Reaksiya nátiyjesinde suwda erip, sarı reńli eritpe payda etgen kumarinatlar ~ 215 ~ xlorid kislota tásirinde suwda erimeytuǵın laktonlar — kumarinlarga aylanadı. 2. Mikrosublimatsiya reaksiyası. Kumarinlar qızdırılǵanda uchuvchanlik (mikrosublimatsiya beriw) ózgesheligine iye. Sol sebepli quramında kumarin bolǵan ónimler menen mikrosublimatsiya reaksiyasın ótkeriw múmkin (antratsen tuwındılarına etilgen mikrosublimatsiya reaksiyasına qaralsin). Bunda mahsu-lotdan ushıp ótip, ayna ústinde jıynalǵan kumarin kristallarini spirtte eritiladi hám oǵan diazoreaksiya etiledi.
Házirge shekem málim bolǵan kumarinlar óziniń ximiyalıq dúzilisine qaray tómendegi 7 gruppaǵa bólinedi:
1. Kumarin jáne onıń ápiwayı tuwındıları (degidrokumarin, kumarin glikozidlari).
2. Oksi-, metoksi- hám metilendioksikumarinlar.
3. Furokumarinlar.
4. Piron-kumarinlar yamasa xromen-a-pironlar.
5. 3, 4- benzokumarinlar.
6. Quramında benzofuran sisteması bolǵan kumarinlar.
7. Quramında kumarin sisteması bolǵan basqa quramalı birikpeler.
Kumarinlar, furokumarinlar hám quramında bul gruppa birikpeleri bolǵan ósimliklerden alınǵan preparatlar áyyemgioagulant (qan jibisiwine qarsı ), spazmolitik (muskullardıń sabırsız qısqarıwı hám kerip tartısıwına qarsı ), júrek-qan tamırın keńeytiw, qáwipli o'smalarga qarsı hám basqa tásirinlerge iye. Sol sebepli bul preparatlar tromboz (qan tamırlarda qandıń ivib qalıwı ), spazm, rak (operatsiya qılıw múmkin bolmaǵan birpara formalarında ) hám basqa keselliklerdi emlewde qollanıladı. Furokumarinlarning fotosensibilizatsiya (nur tásirine salıstırǵanda seziwsheńlıqtıń asıwı ) tásiri, ásirese, dıqqatqa ılayıq. Sol sebepli quramında furokumarin bolǵan birpara preparatlar (beroksan, ammifurin, psoralen hám psoberan) vitiligo (pes) kesel-ligini emlewde isletiledi. Pes keselligin furokumarinlar menen emlew bul preparatlar tásirinde teri quwarǵan jeriniń nurga salıstırǵanda seziwsheńligidıń asıwı hám melanin pigmenti payda bolıwı nátiyjesinde teriniń óz reńin qayta tiklewine tiykarlanǵan. Teriniń bunday óz pigmentatsiy
Kumarinlar hám furokumarinlar flavanoidlarga salıstırǵanda ósimlikler dúnyasında talay kem ushraydı. Olar bakteriostatik, zamarıq, qan jibisiwi, rak hám spazma keselliklerine qarsı tásirge iye. Birpara furokumarinlar organizmdi quyash nurına bayqaǵıshlıǵın asıradı. Sol sebepli olar vitiligo-leykodermiya (pes) keselligin emlewde qollanıladı.
Kumarinlarning baslanǵısh birikpesi - kumarin birinshi ret 1820 -jılda Fogel tárepinen dukkakdoshlar shańaraǵına tiyisli ósimlik mevasidan ajıratıp alınǵan. Ósimliktiń quramında kumarinning ádetdegi oksi- hám metoksi- paydaalaridan tısqarı, olardıń furan paydaalari bolǵan furokumarinlar da kóp ushraydı. Kumarinlar ósimliklerdiń hámme shólkemleri toqımalarınıń kletka shirasida erigen halda ushraydı. Olar tiykarlanıp túbir, qabıqloq hám de mevada kóp, japıraq hám poyada kem toplandı.
Ósimlikler quramındaǵı kumarinlar muǵdarı da xar qıylı boladı. Olar júdá az muǵdardan tartıp, tap 10% ge shekem toplanıwı múmkin. Ádetde bir ósimlik quramında bir qansha hár túrlı kumarinlar dús keliwi múmkin. Kóbinese, kumarinlar ósimliklerde sap halda hám az muǵdarda óziniń glikozidlari jaǵdayında ushraydı.
Kumarinlarning ósimlikler quramındaǵı muǵdarı hám sanı ósimliklerdiń ósiw jayına, taraqqiy qılıw dáwirine hám basqa tiykarlarǵa qaray ózgeriwi múmkin.
Kumarinlar, furokumarinlar hám quramında bul gruppa birikpeleri bolǵan ósimliklerden alınǵan preparatlar qan jibisiwine qarsı, júrek qan tamırın keńeytiwge, qáwipli o'smalarga qarsı hám basqa tásirinlerge iye. Sol sebepli bul preparatlar tromboz, spazm, rak, hám basqa keselliklerdi emlewde qollanıladı.
Oshlovchi elementlar hám alkoloidlar
Oshlovchi elementlar (teńidlar) ósimliklerdiń hámme bóleginde kóp muǵdarda toplandı. Olar ayriqsha qıshqıl hám kislotalı ózgeshelikke iye birikpeler bolıp tabıladı. Haywanlardıń hom terisini oshlash ózgeshelikine iye hám kóp atomli fenollar paydaasidantashkil tapqan hám de ósimliklerden alınatuǵın joqarı molekulalı zaxarsiz quramalı organic birikpeler Ósimliktiń oshlovchi elementları - teńidlar dep ataladı.
Oshlash processinde oshlovchi elementlar teriniń belok elementları menen birikib, erimeytuǵın birikpe payda etedi. Nátiyjede, haywanlar terisi ózinden suw ótpkezbeytuǵın, chirimaydigan, elastik hám sol sıyaqlı ayrıqshalıqlarǵa iye boladı. Teńidlarning terini oshlash ózgesheligi insanlarǵa áyyemginen málim.
Teńidlar tábiyaatda keń tarqalǵan bolıp, ásirese, qos dánem ósimlikler klasına kiretuǵın shańaraqlarda, mısalı, ra'noguldoshlar, dukkakdoshlar, qoraqatdoshlar, torondoshlar, pıstelesler hám basqa shańaraqlarda kóp ushraydı. Teńidlar, ásirese, g'allalarda, yaǵnıy ósimliklerdiń patalogik o'simtalarida bo'p boladı.
Ósimliklerden ajıratıp alınǵan oshlovchi elementlar - teńidlarning bir qansha formaları qospasınan ibarat, sol sebepli olar amorf poroshok jaǵdayında boladı. Sap halda ajıratıp alınǵan birpara komponentler, mısalı katexinlar - bolsa kristall halda boladı.
Teńidlar suwda, hár túrlı dárejedegi spirtte hám sirke kislotanıń etil efirida jaqsı, basqa organic eritpelerde jaman eriydi yamasa pútkilley erimeydi. Oshlovchi elementlardıń suwdaǵı eritpesi ash gúńgirt reńli, hidsiz hám burıwtiruvchi mazalı, kúshsiz kislotalı hossaga iye bolǵan kolloid eritpe.
Olar polifenollarning paydaasi esaplanadı. Teńidlar ish ketkende toqtatıwshı, ichni jurgiziwshi, jaralardı emleytuǵın, antiseptik, qan aǵıwdı toqtatıwshı hám isiwge qarsı tásir kórsetiwshi elementlar bolıp tabıladı. Olar birpara alkaloidlar, glikozid hám salmaqli metallar duzları menen záhárge qarsı qural retinde qollanıladı.
Dub tereki qabıqlog'ida 8-12%, sumax, skumpiya japıraqlarında 16 -32%, taran túbirinde 13-27% oshlovchi elementlar boladı. Oshlovchi elementlar birpara bakteriyalarǵa unamsız tásir kórsetedi. Olar ósimliklerdiń ósiw protsesslarini jedellestiredi hám immunitet payda bolishida qatnasadı.
Alkaloidlar
Alkaloidlar ósimlik toqımalarında tayın halda ushraydı. Olardıń kópshiligi uwlı zatlı elementlar bolıp tabıladı.
Alkaloidlar alma, sút, vino hám limon kislotalar menen qosılıp, duzlar formasında ósimlikler toqımasında toplandı. Dukkakdoshlar, kóknariguldoshlar hám ituzumguldoshlar shańaraǵına kirgen ósimlikler quramında alkaloidlar kóp boladı. Áyne waqıtta alkaloidlarning mińnen aslam túri bolıp, usılardan júzden aslamı Ózbekstanda ósetuǵın ósimlikler quramınan ajıratıp alınǵan, olardıń ximiyalıq dúzilisi anıqlanǵan bolıp dári-dárman retinde isletilip atır.
Quramında alkaloid bolǵan ósimlikler áyyemginen isletip kelinse-de, bunnan shama menen 190 jıl burın alkaloidlarni úyreniw hám tekseriw salasında ilimiy jumıslar baslanadı. 1972-jılda fransuz alımı Frukrua xin tereki qabıqlog'i quramındaǵı alkaloidlarni tekserdi hám olardı smola jaǵdayında ajıratıp aldı.
1936 - jıldan baslap Ózbekstan milliy universiteti Ximiya fakultetinde Sadıqov O. S. Ózbekstanda jabayı halda ósetuǵın alkaloidli ósimliklerdi teksera basladı. 1946 -jılǵa kelip sol fakultet qasında ósimliklerdi úyreniw boyınsha dúnyada birinshi úyreniw kafedrası tashkil etildi.
Kópshilik alkaloidlar reńsiz, hidsiz, ashshı mazalı, uchmaydigan, qattı kristall yamasa amorf element. Usınıń menen birge reńli, suyıq, hidli hám uchuvchan alkaloidlar da boladı.
Ósimlik toqımasında alkaloidlar, kóbinese organikalıq, mineral hám geyde ósimliklerdiń ayriqsha kislotalar menen birikkan duzlar jaǵdayında ushraydı. Sap haldaǵı alkaloidlar organikalıq erituvchilarda jaqsı eriydi, biraq organikalıq erituvchilarda erimeydi. Tiykar hám de duz jaǵdayındaǵı alkaloidlar spirtte birdeyde jaqsı eriydi. Usınıń menen birge suwda hám organikalıq erituvchilarda birdeyde jaqsı eriytuǵın sap alkaloidlar hám de suwda jaman eriytuǵın alkaloid duzları da ushraydı.
Alkaloidlarkislotalar menen birikib, kristall haldaǵı duzlar payda etedi. Bul reaksiyada alkaloid molekulasına kislotanıń pútkil molekulası qosıladı. Ádetde, alkaloid tuzini alıw ushın jaqsı kristallanadigan duz payda etiwshi kislotadan paydalanıladı. Alkaloidlar júdá kúshsiz tiykar ózgeshelikine iye, usınıń sebepinen olar óz duzlarınan basqa tiykarlar (hátte, natriy karbonat yamasa kaliy karbonat eritpeleri de) tásirinde ańsatlıq penen siqib shiǵarıladı. Alkaloidlar molekulasında uglerod, vodorod hám azot atomları bolıwı kerek, kislorod bolıwı shárt emes.
Alkaloidlar medicinada isletiletuǵın dárivor elementlar ishinde eń qımbatlisi esaplanadı. Olar kóbinese spetsifik hám basqa dáriler menen almastırıp bolmaytuǵın tásirge iye bolǵanlıǵı ushın túrli keselliklerdi emlewde keń kólemde isletiledi.
Efir mayları
Efir maylarideb ósimliklerden suw bug'i járdeminde haydab alınatuǵın, arnawlı hidi hám mazalı bar uchuvchan organikalıq elementlar qospasına aytıladı.
Jaǵımlı iyisli ósimlikler hám olardan alınatuǵın birpara ónimler áyyemginen málim. Adamlar bul ónimlerdankasalliklarni emlewde, awqat tayarlawsa keń paydalanıp kelgenler. Orta ásirlerde arablar ósimliklerden efir mayların suw menen haydab alıw hám olardı suwdan ajıratıw usılların jaqsı bilar edi.
Efir mayları organikalıq elementlar qospalarınan ibarat bolıp, quramına barlıq to'yingan hám to'yinmagan birikpeler: terpenlar, spirtler, may kislotaları, fenollar, quramalı efirlar, aldegidlar, ketonlar, laktonlar hám quramında azot hám de altıngugurt bolǵan basqa organikalıq birikpeler kiredi.
Quramında kislorod bolǵan birikpeler hám olardıń efirlari efir maylarına hushbo'y iyis beredi. Efir mayları ayriqsha, tiykarlanıp aromatik iyis hám ótkir mazalı, uchuvchan organikalıq birikpelerden shólkemlesken qospalar bolıp tabıladı. Olar qaqırıq kóshiriwshi, ot hám sidik aydawshı, ishtaxa ochuvchi, dezinfeksiya etiwshi, antiseptik, spazmga qarsı tásir kórsetedi.
|
| |
