I.Bap Ósimliklerde ushraytuǵın biologic aktiv zatlar
1.1 Vitaminler
Ósimliklerdiń ximiyalıq quramı quramalı hám túrlishe boladı. Olar quramında uglevod, belok hám maylardan tısqarı, insan organizmi ushın paydalı hám zárúrli áhmiyetke iye bolǵan vitaminlar, fermentler, organikalıq kislotalar, fenollar hám olardıń paydaalari, efir moyi, túrli glikozidlar, alkoloidlar, oshlovchi elementlar, minerallar sıyaqlı biologiyalıq aktiv elementlar bar. Bul elementlar turmıs iskerligimizde júdá zárúrli processlerdiń barıwında qatnasadı.
Biologiyalıq aktiv elementlar ósimlikler kletkasında to'xtovsiz túrde bioximiyalıq ózgerisler júz berip turıwı nátiyjesinde júzege keledi. Olar málim waqıt hám sharayatta túrli ózgerislerge ushraydı. Bunıń nátiyjesinde olar basqa birikpelerge aylanadı, quramalı molekulalı elementlar sintezida qatnasadı yamasa ózinden energiya shıǵarıp, ápiwayı birikpelerge bóleklenip ketedi.
Bunday birikpeler jeńil as sińiriw boladı, júrek-qan tamırları, nerv sisteması, asqazan -ishek jolı, bawır, búyrek, nápes jolları, element almasınıwınıń aynıwı hám basqa keselliklerdiń aldın alıw hám de emlewde keń qollanıladı. Biologiyalıq aktiv elementlar turmıs ushın zárúr birikpeler bolıp tabıladı. Olardıń tiykarǵı dáregi ósimlikler esaplanadı. Biologiyalıq aktiv elementlardıń insan organizmine tásiri túrlishe. Olar jas balalardıń tuwrı ósiwi hám rawajlanıwı hám de ǵarrılardıń organizminde baratırǵan elementlar almasinuvi procesiniń iskerligin kúsheytiw ushın paydalı hám áhmiyetli bolıp tabıladı. Joqarıda kórsetip ótilgen birikpelerdiń barlıǵı insannıń ómirinde málim ahmiyat kásip etedi. Bul birikpeler insan organizmine tek awqat quramında kiredi. Awqat quramında bul birikpelerdiń jetkilikli bolmawi yamasa pútkilley bolmawi túrli kesellikler kelip shıǵıwına sebep boladı.
Balanslı awqatlanıw - sawlıgımizning tiykarı bolıp tabıladı. Biologiyalıq aktiv azıqlıq qosımshalar sizdiń dietaıńız normaında bolıwın támiyinlew ushın kerek bolǵan birikpeler kompleksi bolıp tabıladı.
Biofaol azıqlıq qosımshalar, bular dárivor preparatlar taypasına kirmaydi. Olar ósimlik, haywanot yamasa mineral sheki onimlerden alınatuǵın tábiyiy elementlar esaplanadı, sonıń menen birge, ximiyalıq yamasa birpara jaǵdaylarda mikrobiologik sintez arqalı da qolǵa kiritiliwi múmkin.
Biologiyalıq aktiv qosımshalar minerallar, vitaminlar, azıqlıq talshıqlar, ósimlik ekstraktlari, to'yinmagan maylı kislotalar, aminokislotalar hám basqalardı óz ishine alǵan tábiyiy kompleksler bolıp tabıladı. Olar awqatlanıw daǵı kemshiliklerdi jónge salıw etip, saw elementlardı ózlestiriwin kúshaytadı hám de denediń ishki quwatın kúsheytip, kóplegen keselliklerdiń qáwpin azaytadı.
Nutritsevtik qurallar azıq-túlik yamasa ishimlik quramına qosılǵanda, olardı zárúrli elementlar (aminokislotalar, vitaminlar, minerallar, kóp to'yinmagan maylı kislotalar, azıqlıq talshıqlar hám basqalar ) menen boyitadi hám insan denesiniń ayırım fiziologikalıq iskerligin hám de insan denesiniń sistemasın tártipke saladı. Olardı basqasha kóriniste (ekstraktlar, surtpeler, nastoyka, koncentratlar hám basqalar ) da tutınıw qılıw múmkin.
Ilimpazlar hám shıpakerlerdiń pikirine kóre, biofaol elementlardı tuwrı hám úzliksiz tutınıw qılıw tekǵana jaslıqtı, den sawlıqtı hám quwattı saqlap qalıw imkaniyatın beredi, bálki turmıs tárizin sezilerli dárejede jaqsılaydı.
Azıqlıq biofaol ónimlerdi azıq-túlik hám dári-dármanlardan ajıratıw kriteryaları :
-Azıqlanishning optimal fiziologikalıq ratsioniga erisiw ushın BAQ qosımshalardan paydalanıw zárúriyatı;
-BAQ ónimleriniń sawdası málim dozalarda azıq-túlik ónimlerinen bólek júritiliwi;
-BAQ ónimlerinde farmakologik tásirdiń joq ekenligi;
-BAQ ónimlerinde orınsız tásirdiń joq ekenligi;
-BAQ insan organizmi hám sistemasınıń fiziologikalıq turaqlı bolmaǵan jaǵdaylarda olardıń funktsional iskerligin qollap-quwatlaw ushın mólsherlengenligi.
Insan kúndelik turmısında hár qıylı zatlardı tutınıw etiwi múmkin. Onıń quramında bolsa hár qıylı elementlar hám vitaminlar bar. Insan organizmi ushın A, B, B1, B2, B6, B12, C, D, PP, K vitaminlari asa zárúr bolıp tabıladı. Olardıń tásiri insan organizmi iskerliginde júdá zárúrli rol oynaydı. Eger usı vitaminlardan qandayda-birı jetispese, insan organizminde túrli keselliklerdiń kelip shıǵıwına sharayat tuwıladı.
vitaminlar insan ushın az muǵdarda zárúr sonda da organizm turmısında zárúrli wazıypanı atqaradı. Olar element almasınıwın, ishki bóz jumısın aktivlestiredi. Geyparaları bolsa eki komponentli fermentler quramına kirip, organizmde úzliksiz júz bolıp turatuǵın bioximiyalıq processlerdiń katalizatori retinde elementlar almasınıwın támiyinleydi.
vitaminlar dúzilisi hám quramı tárepinen bir-birinen parıq etetuǵın, salıstırǵanda kishi molekulyar massaǵa iye bolǵan organikalıq elementlar bolıp tabıladı. Ósimlikler quramında bir-birinen tupten parq etiwshi vitaminlar ushraydı. Olardıń organizmde atqaratuǵın funksiyası da túrlishe boladı. vitaminlar tiykarlanıp ósimliklerde hám mikroorganizmlarda sintez boladı.
vitaminlarning 30 ǵa jaqın túri bolıp, usılardan 20 tasi A hám D vitaminlar ósimlikler toqımasında bolmaǵanlıǵı sebepli provitaminlar dep ataladı. Olar insan organizminde vitaminga aylanadı. vitaminlar hám provitaminlar ósimliklerdiń jasıl japıraqlarında, miywelerinde hám basqa shólkemlerinde kóp toplandı.
vitaminlar tiykarlanıp ósimliklerde hám mikroorganizmlarda sintezlanadi. vitaminlar, ádetde, eriwsheńligine qaray eki gruppaǵa bólinedi. Bular yog'da eriytuǵın hám suwda eriytuǵın vitaminlar.
Yog'da eriytuǵın vitaminlarga A, D, K, E, F vitaminlar toparı kiredi. Olar yog'da hám organikalıq erituvchilarda jaqsı eriydi. Bul gruppa vitaminlarning eń zárúrli biologiyalıq qásiyetlerinen biri organizmde zapas halda toplanıwı bolıp tabıladı. Sol sebepli organizm málim waqıt zárúr muǵdardaǵı vitaminni tutınıw etpese de avıtamınoz sezilmaydi. Yog'da eriytuǵın vitaminlar fiziologikalıq protseslarda júdá zárúrli rol oynaydı. Lekin kóbisiniń elementlar almasinuvi protseslarida qatnasıw mehanizmi jaqsı úyrenilmagan. Bul vitaminlarning quramında qosbog' tutqanı ushın oksidleniw-qaytarılıw reaksiyalarında qatnasıwı múmkin.
A vitamin ximiyalıq to'yinmagan siklik, bir atomli baslanǵısh spirt. Onı izomerlaridan tısqarı 2 ta fiziologikalıq aktiv vitamer A1 hám A2 málim.
D vitamin- ergokabsiferol, xolekalsiferol. Bul aniraxitik vitamin. Onıń talayǵana vitameri málim bolıp, olardan D2 hám D3 joqarı biologiyalıq aktivlikke iye. Olar ximiyalıq quramı tárepten sterinlarning tuwındıları bolıp tabıladı.
E vitamin - júzimoferol kóbeyiw vitamin, ol ximiyalıq tábiyaatına kóre, uzın qaptal shınjır tutatuǵın siklik spirt bolıp, ádetdegi sharayatta reńsiz, moysimon suyıqlıq. Organikalıq erituvchilarda jaqsı eriydi, ximiyalıq tásirinlerge salıstırǵanda turaqlı sonda da, ultrafioletoviy nurlar tásirinde tez bóleklenip ketedi.
K vitamin - filloxinon, antigemorogik vitamin. Onıń eki vitameri K1 hám K2 jaqsı úyrenilgen. Olar tábiyaatına kóre qaptal shınjırı menen parıq etetuǵın 2-metil-1-4-nattaxinon paydaasi bolıp tabıladı.
Suwda eriytuǵın vitaminlarga B gruppa vitaminlar, biotin, xolin, P, C vitamin hám basqalar kiredi. Olardıń quramı, dúzilisi hám tásir etiwi yog'da eriytuǵın vitaminlarnikiga salıstırǵanda talay jaqsı úyrenilgen. Ulur tiykarlanıp kofermentlar retinde metabolitik protseslarda qatnasadı.
Mıywe hám palız eginleriler hám de taǵı basqa ósimlikler vitaminlarning tiykarǵı dáregi esaplanadı.
B1 vitamin - Tiamin aq kristall element, ximiyalıq quramına kóre primidinning tiazolli tuwındı bolıp tabıladı. Ol qızdırıwǵa shıdamlı, kislotalı ortalıqta turaqlı. Lekin neytral hám siltiiymuhitda, sonıń menen birge oksidlovchilar tásirinde ańsat bóleklenip ketedi. Tiamin biologiyalıq funksiyası eń jaqsı úyrenilgen vitaminlardan biri bolıp tabıladı. Adamdıń B1 vitaminga bo;lgan táwliklik talabı 2-3 mg. bul vitamin biyday unida, tazalanbaǵan gúrishde, ǵozada, kartoshkada, ásirese, uyıtqılarda kóp boladı.
B2 vitamin - Riboflavin toq sarı reńli kristall element. Siltiiy ortalıqta biyqarar, demde bóleklenip ketedi. Ol ximiyalıq tábiyaatına kóre izoalloksazinning ribitolli paydaasi bolıp tabıladı. Riboflavin barlıq haywan ónimlerinde, mıywe hám palız eginlerilerde keń tarqalǵan.
B3 vitamin - pantotenat kislota. Bul jabısatuǵın ash sarı reńli yog'simon suyıqlıq. Bul kislota qızdırıwǵa, sıltılar hám kislotalar tásirine shıdamsız, optikalıq aktivlikke iye. Bul vitamin barlıq ósimlik hám mikroorganizmlarda sintezlanadi. Adamdıń oǵan bolǵan táwliklik talabı 10 -25 mg. Ósimliklerdiń jasıl bólimlerinde, bawırda máyek sarig'ida, sonıń menen birge, sutte bul kislota kóp boladı.
Bunnan tısqarı bul gruppa vitaminlarga tómendegiler de mısal boladı : PP-nikotinat kislota - jetiwmegende adamda pellagra keselligi kelip shıǵadı, B6 vitamin - piridoksin ashqıltım mazalı hidsiz element bolıp, biyday murtagi hám no'xot hám de lobıyada kóp ushraydı. B15 vitamin - ósimliklerdiń urıwında kóp ushraydı, Bc vitamin - sarı reńli kristall element, ósimliklerdiń jasıl bólimlerinde kóp ushraydı. H vitamin (biotin)-aloe, kapusta hám piyazda kóp ushraydı, C vitamin - shipovnik, qálempir, kók piyaz, ukropda, júzimdiń jas japıraqlarında, rayhonda kóp ushraydı. P vitamin (rutin) - ósimlik ónimlerinde mudam C vitamin menen birge ushraydı.
|
