|
Fermentler hám organic kislotalar
|
| bet | 4/8 | | Sana | 18.12.2023 | | Hajmi | 39,11 Kb. | | #122103 |
Bog'liq Turımbetov B Fitopreparat kurs jumisi1.2 Fermentler hám organic kislotalar
Fermentler (latınsha: fermentum — uyıtqı ), enzimlar — haywan, ósimlik hám bakteriyalardıń tiri kletkalarındaǵı beloklı katalizatorlar. Fermentler arnawlı qásiyetleri hám ximiyalıq reaksiyalardı tezlestiriwi menen ádetdegi katalizatorlardan parıq etedi. Olar katalizatorlar sıyaqlı ximiyalıq reaksiyalardıń aktivleniw energiyasın pasaytiradi.
1914-jıl orıs-nemis ximiki G. S. Kirxgof undirilgan arpa donidan alınǵan ekstrakt tásirinde kraxmalni qandgacha bólekladi. 1933-jılda fransuz ximikleri A. Payen hám J. Perso birinshi ret arpa donidan amilaza fermentin ajıratıp aldılar. 19 -ásir ortalarında mikrobiologiyanint tiykarlawshisi L. Paster ashıw procesin tiri mikroorganizmlar (uyıtqılar) kózg'atadi jáne bul process olardıń turmısı menen baylanıslı dep kórsetdi. 1897-jılda nemis ximiki E. Buxner uyıtqınan spirtli ashıw procesin shaqırıwshı fermentti ajıratıp aldı.
20 -ásir baslarına kelip nemis ximiki R. vilshtetter xızmetkerleri menen Fermentlerdi ajıratıw hám tazalawda adsorbsiya usılınan keń paydalandı. 20— 30 -jıllarda J. Samor, birinshi kristallik ferment (ureaza), keyininen pepsin hám basqa bir qatar proteologik Fermentlerdi kristall formasında ajıratıp alǵan.
20 -ásirdiń ortalarına kelip, fizikkimyoviy analiz (tiykarlanıp, xromotografiya) hám belok ximiyası usıllarınıń rawajlanıwı nátiyjesinde qatar Fermentler dıń baslanǵısh strukturası aniklandi. Mas, qaramal as qazan astı beziniń ribonukleaza fermentleri tórtew disulfid bogi menen baylanısqan 124 aminokislota qaldıg'idan ibaratlıǵı kórsetip berildi. Sonnan keyin rentgen struktura analizi járdeminde bir qansha Fermentlerdiń ekilemshi hám uchlamchi strukturaları anıqlandi. Kóp Fermentler tórtlamchi strukturaǵa iye ekenligi, yaǵnıy molekulaları quramı hám strukturası tárepinen túrlishe bolǵan bir qansha belok subbirliklar (biopolimerlar) den ibaratlıǵı kórsetildi.
Fermentler. barlıq beloklar sıyaqlı ápiwayı hám quramalı boladı. Quramalı Fermentlerdiń molekulaları eki komponentten: belok (apoferment) hám belok bolmaǵan — prostetik gruppa komponentinen ibarat. Prostetik gruppa apofermentdan ańsat ajraladi`ǵan jaǵdaylarda kofaktor yamasa koferment dep ataladı.
Uglevodlar, nukleotidlar, túrli metallardıń ionları hám basqa birikpeler, vitaminlar hám de olardıń tuwındıları (vitaminlari kofermentlardan ibarat 150 den artıq Fermentler málim) kofermentlar bolıwı múmkin. Avıtamınoz hám gipovitaminozlarda kóplegen ferment sistemasınıń funksiyası izdan shıǵadı, bul pútkil organizm normal turmıs iskerliginiń aynıwına sebep boladı.
Kópshilik fermentler aǵza hám toqımalarda sol dárejede kamki, qatto olardıń absolyut muǵdarın (mas, milligrammlarda) biliw qıyın. Usınıń sebepinen Fermentlerdiń qálegen organdaǵı muǵdarın, olardıń aktivligine qaray aniklanadi. Fermentlerdiń aktivlik birligi ushın bir min. de málim muǵdardaǵı substratning ózgeriwin katalizlashga ketken Fermentler miqsori qabıl etilgen.
Fermentlerdiń tásir etiwi bir qatar faktorlarǵa, atap aytqanda, temperatura hám ortalıq rN ga (rN — vodorod kórsetkish) baylanıslı. Fermentlerdiń tásir etiw optimum temperaturası 38—60°, temperatura bunnan joqarı bolsa, Fermentler ádetde, denaturlanib óz aktivligin joǵatadı. Pekin birpara Fermentler (mas, ribonukleaza, miokinaza) 100° ıssılıqqa da chidaydi. Adam hám ıssı qanlı qayvonlar fermenti 37—38°da, yaǵnıy dene temperaturasında tásir kórsetedi. Fermentler aktivliginiń traga baylanıslılıgınan medicina ámeliyatında, atap aytqanda, xirurgiyada paydalanıladı.
Kópshilik fermentler neytral reaksiyada (rN— 7, 0 de) aktiv bolıp, kislotalı hám sıltılı ortalıqta olar óz aktivligin joǵatadı. Kislotalı ortalıqta aktiv bolǵan pepsin hám birpara toqıma proteolitik Fermentler (mas, katepsin D) hám de sıltılı ortalıqta (rN — 8, 0 de) aktiv bolǵan tripsin bulardan tısqarı.
Tra hám ortalıq rN dıń úlkenliginen tısqarı, fermentler aktivligine túrli elementlar kúshaytiruvchi (aktivatorlar) yamasa toqtatıwshı (ingibitorlar) qısıw kórsetedi. Túrli anorganik ionlar, atap aytqanda, hár qıylı metall ionları Fermentler aktivatorlari esaplanadı. Fermentler aktivligin susaytiruvchi birikpeler — ingibitorlar Fermentler menen qosılıp, fermentativ aktivlikti joǵatatuǵın kompleks payda etedi.
Fermentlerdiń biosintezi genetikalıq kod tárepinen qadaǵalaw etiledi. Olar ishki hám sırtqı faktorlar : mutatsiyalar, ionlaytuǵın radiatsiya, ovkatlanish sharayatı hám basqa tásirinde ózgeriwi múmkin. Katalitik tásiri birdey bolıp, fizikkimyoviy ózgesheligi menen farklanadigan Fermentler izofermentlar dep ataladı. Kletkada Fermentler aktivligin basqarıwda kletka strukturalıq bólegin quraytuǵın strukturalar — mitoxondriyalar, mikrosomalar hám basqa úlken rol oynaydı.
Enzimopatiya yamasa fermentopatiya dep atalıwshı túrli Fermentler sisteması funksiyalarınıń aynıwı kiside kópshilik keselliklerdiń kelip shıǵıwına sebep boladı.
Túrli faktorlar (radiatsiya, ximiyalıq elementlar, viruslar, bakteriyalar hám basqalar ) sebepli Fermentlerdiń optimal tásir etiw sharayatı ózgergende Fermentlerdiń qan daǵı aktivligi tómenlewi baqlanǵan. Onıń bul ózgeshelikinen diagnostikada paydalanıladı. Fermentlerdiń kán sarısuwındaǵı aktivligin anıqlaw usılı keń qollanıladı. Bul usıl járdeminde kesellikti baslanıw waqtında anıqlaw múmkin.
Fermentler keselliklerdi anıqlawdaǵana emes, bálki sol keselliklerdiń ayırımların emlewde (enzimoterapiya) da qollanıladı.
Adamlardıń ámeliy turmısında, sonıń menen birge, jeńil, azıq-túlik hám ximiya sanaatlarında Fermentlerden keń paydalanıladı. 10
Fermentler arnawlı bir elementlargagina tásir etiwshi bolıp, olardaǵı ximiyalıq ózgerislerdi katalitik jol menen tezlatuvchi quramalı organikalıq birikpeler bolıp tabıladı. Organizmde júz bolatuǵın barlıq processler fermentler qatnasıwında baradı.
Fermentler ápiwayı, bir komponentli, tek belok statyasından shólkemlesken hám quramalı, eki komponentli boladı. Eki komponentli fermentler belok bólegi hám belok bolmaǵan, basqa element (kóbinese vitaminlar), koferment dep atalıwshı bóleginen dúziledi. Eki komponentli fermentlerdiń aktivligi koferment bólegine baylanıslı. Fermentlersiz ósimlikler joq, sol sebepli olar oǵırı keń tarqalǵan.
Organikalıq kislotalar
Organikalıq kislotalar ósimlikler quramında júdá keń tarqalǵan birikpeler bolıp, olar ósimlik toqımasında sap halda yamasa duzlar hám quramalı efirlar quramında ushraydı. Ósimliklerde júdá kóp organikalıq kislotalar bolıp, olardıń ayırımlarigina organizm ushın áhmiyetli bolıp tabıladı. Organikalıq kislotalardan qumırsqa kislota Malina, alma miywelerinde ushraydı. Ol ótkir hidli boladı.
Pirouzum (CH3 COCOOH), oksalat (HOOCCOOH), qaxrabo (HOOCCH2 CH2 COOH), vino hám limon (HOOCCH2 HOOCCOHCH3 COOH) kislotaları hámme ósimliklerde ushraydı hám dem alıw, bıjıp ashıw protseslarida aralıq element retinde payda boladı. Usılardan oksalat kislota rovoch hám soraklarda; vino kislota júzim, tut, pomidor hám ananasda; limon hám qaxrabo kislotalar limonda qoraqatda, g'oza japıraqlarında, shaptalı hám qulupnay miywelerinde kóp toplandı. Bulardan tısqarı, birpara ósimlikler toqımasında xinin, salitsil, kumar hám kofein kislotalar kóp toplandı.
Kesellikti emlew ushın isletilediganlari tiykarlanıp aromatik hám aromatik oksi kislotalar bolıp tabıladı. Olar ósimlikler toqımasında tiykarlanıp quramalı birikpeler quramında ushraydı. Fenol kislotalar sidik hám ot aydaw, isiwge qarsı hám de mayda qan tamırları diywalinı bekkemlew sıyaqlı tásir kórsetedi. To'yinmagan joqarı molekulalı may kislotalarınan olein, linol, lenolen, araxidan sıyaql'ilarınan insan organizminde biologiyalıq aktiv bolǵan hám de organizmge túrlishe tásir kórsetiwshi prostoglandinlar sintez boladı.
|
| |
