483
Moliyaviy natijalar auditini tashkil etishda yana bir o‘ziga xos qiyinchiliklardan
biri malakali auditorlarning yetishmasligi va malaka oshirishga e’tiborning
kamligidir. Bu esa auditorlik firmalarining moliyaviy
natijalar auditini sifatli
o‘tkazish imkoniyatlarini cheklashi bilan bir qatorda audit texnologiyasi va
vositalarining cheklanishiga ham olib keladi. Ushbu muammolar tadqiqidan
ko‘rinadiki, bu muammolar tashkiliy xarakterdagi muammolar bo‘lib, ularning
mavjudligi uslubiy muammolarni ham yuzaga chiqaradi. Shu nuqtai-nazardan ham
ushbu muammolar yechmini ta’minlashda davlat hamda professional buxgalter-
auditorlarlarga tegishli organlar hamkorligida izchil chora – tadbirlarni ishlab chiqish
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Tadqiqotlarimiz ko‘rsatadiki, moliyaviy natijalar
auditini o‘tkazishda asosan moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot ko‘rsatkichlari
qiyosiy tahlil qilinadi. Ammo, xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar
moliyaviy natijalari
auditining provard maqsadi nafaqat hisobot ko‘rsatkichlarini ishonchliligi, shaffofligi
haqida auditor fikrini berish, balki, moliyaviy natijalarni yanada yaxshilash yo‘llari
yuzasidan taklif va tavsiyalar ham ishlab chiqishdan iborat.
Aynan, ushbu jarayonda moliyaviy natijalar auditida faqat miqdoriy tahlil
usullari bilan cheklanib qolmasdan omilli tahlildan ham foydalanish ilmiy-uslubiy
jihatdan samarali hisoblanadi. Chunki, moliyaviy natijalar auditida moliyaviy
natijalarga ta’sir etuvchi omillarni ham tekshirish uslubiy jihatdan zarur. Tahlillardan
ko‘rinadiki, moliyaviy natijalarni shakllantirishning asosiy elementi daromad va
xarajatlar hisoblanadi. Shu sababdan moliyaviy natijalar auditida moliyaviy
natijalarga bevosita ta’sir etuvchi omillar tarkibida xarajatlar
tarkibini omilli tahlil
qilishni tavsiya etamiz. Nazariy manbalar tahlilidan ko‘rinadiiki, xarajat - bu
mahsulotlami ishlab chiqarish, tovarlami sotish va xizmatlar ko'rsatish bilan bog‘liq
bo‘lgan sarflarning puldagi ifodalanishi bo‘lib, xarajatlarning turlari va moddalari
xo‘jalik yurituvchi sub’yektning faoliyatidan kelib chiqadi.
Korxonadagi moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan qanchalik samarali
foydalanilsa ishlab chiqarilayotgan mahsulotlaming tannarxi va qiymati shunchalik
past bo‘ladi. Bu o‘z navbatida xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning moliyaviy
barqarorligiga, moliyaviy natijasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shu sababli xarajatlar
484
moliyaviy natijalar auditida asosiy ta’sir etuvchi omil sifatida tahlil qilinishi kerak.
Chunki, xarajatlar auditi natijasida moliyaviy natijani yanada yaxshilashning ichki
imkoniyatlari, resurslardan oqilona foydalanish yo'llari aniqlanadi. Bunda auditor
xarajatlarning iqtisodiy mazmuni, tarkibi va ulaming turlarini chuqur tekshira olish
mahoratiga, malakasiga ega bo‘lishi kerak. Xarajatiar auditida mahsulot tannarxini
aniqlash alohida o‘rin tutadi. Mahsulot tannarxini audit qilishda quyidagilarga e’tibor
berish zarur:
• mahsulot tannarxiga kiritilgan xom ashyo va materiallaming to'g'ri baholanishi
va hisobga olinishi;
• mahsulot tannarxi va qiymatinig korxona hisob siyosati va Soliq
qonunchiligiga mos kelishi;
• mahsulot tannarxining to‘g‘ri hisobga olinishi;
• ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq operatsiyalaming
buxgalteriya hisobi
schyotlarida to‘g‘ri aks ettirilishi;
• tayyor mahsulotlarning to‘liq kirim qilinishi va sotishga tayyorlash.
Moliyaviy natijalarga ta’sir etuvchi omillar auditida sub’yektning mahsulot
tannarxini biznes-rejaga, ishlab chiqarish dasturiga, xarajatiar smetasiga, rejali
kalkulyatsiyasiga alohida e’tibor qaratish zarur.
Omilli tahlil natija ko‘rsatkichini yaxshilashning ichki imkoniyatlarini izlab
topish yo‘llarini aniqlab beradigan eng muhim iqtisodiy dastaklardan biridir.
Binobarin, audit jarayonida moliyaviy natijalami omilli tahlil qilishdan ko‘zlangan
asosiy maqsad foyda turlari va ulaming o‘zgarishiga ta’sir
qiluvchi ijobiy va salbiy
omillami hisoblash hamda foyda miqdorini oshirish bo‘yicha yig‘ma rezervlar
summasini aniqlash va ulami ishlab chiqarishga safarbar qilishdan iborat. Tahlil
etishda har bir omilning sof foyda o‘zgarishidagi mutlaq qiymatlari aniqlanadi.
Ulaming o‘zgarishlariga baho berish orqali korxonada foydani o‘stirish yuzasidan
ichki imkoniyatlaming mavjudligi o'rganiladi.
Audit jarayonlari haqida so‘z yuritganda ta’kidlash lozimki, moliyaviy natijalar
auditi bu kichik bir jarayon bo‘lmasdan, audit muolajalarining, jumladan moliyaviy
hisobot auditining asosiy qismi hisoblanadi. Chunki moliyaviy natijalar auditi amalga
485
oshirilganda faqat oxirgi
foyda shakilanishi emas balki, umuman, moliyaviy
natijalarga ta’sir etuvchi barcha omilliar (daromadlar, xarajatlar, ishlab chiqarish
jarayoni, aktivlar tarkibi va moddiy boyliklaming hisobdan chiqarilishi, pul
mablag'lari xarakati, kapital tarkibi va tuzilmasi va boshqalar) qamrab olinsa
maqsadga muvofiq bo'ladi. Moliyaviy natijalar auditining
ilmiy-uslubiy asoslarini
yanada takomillashtirish uchun auditning xalqaro standartlariga o‘tishning huquqiy-
me’yoriy asoslari, malakali mutaxassislar tayyorlash va ularning malakasini oshirish,
auditorlar mustaqilligi madaniyatini yaxshilash, moliyaviy natijalarga ta’sir etuvchi
omillarni omilli tahlil usullaridan foydalanish sohasida tizimli ishlarni amalga
oshirish tavsiya etiladi.
