486
Tadqiqotlarimiz ko‘rsatadiki, korporativ boshqaruv tizimidagi korxonalarda
ichki auditni tashkil etishda umumiy xarakterdagi bir qator muammolar kuzatiladi:
birinchidan, ichki audit xizmatlariga ishonch darajasi past bo‘lib, ichki
auditorlik tekshiruviga hisobning yuritilishi va hisobotlarning tuzilish holatining
haqqoniyligini ta’minlashning kafolati emas, balki
ortiqcha va malol keladigan
ma’muriy tartib-taomil sifatida qaralishi;
ikkinchidan, tashqi audit tekshiruvida ichki audit xizmatining sifati va
xulosalarini inobatga olish darajasining pastligi;
uchinchidan, ichki auditorlarni maxsus tayyorlash va ularning malakasini
oshirishning amaldagi tizimini xalqaro talablarga moslashtirish bo‘yicha nazariy-
uslubiy asoslarning yetarli emasligi;
to‘rtinchidan, ichki auditorlik faoliyatini tashkil etish tartiblarini umume’tirof
etilgan xalqaro audit standartlariga to‘liq mos emasligi.
Yuqorida qayd etilgan muammolar yechimini topishda korporativ boshqaruv
tizimida ichki auditning nazariy va uslubiy asoslari bo‘yicha mavjud muammolarni
aniqlashtirish va ularning yechimlarini ta’minlash alohida ahamiyatga eha.
Chunki, ichki audit-bu faoliyat bo‘yicha mustaqil, xolis, tasdiqlash
va maslahat
berish, aksiyador qiymatini oshirish yo‘nalishi va korxona xo‘jalik faoliyatini
takomillashtirish yo‘llarini axtarib topish, chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish
imkoniyatini yaratadi. Natijada ichki audit korxonani qo‘yilgan maqsadga erishishi
uchun, tashkiliy, iqtisodiy va moliyaviy faoliyatini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish
va baholashga tizimli, uzviy ketma-ketlikda yondashuvni,
risklarni boshqarish
jarayonlari samarasini oshirish orqali ichki nazorat va korporativ boshqaruvga
yordam beradi.
Ichki auditning nazariy asoslarini takomillashtirishning yana bir muhim
ahamiyati bu “manfaatdor tomonlar nazariyasi” bilan uyg'unlikni ta’minlash
zarurligidir. Chunki, bu uyg‘unlikda nafaqat aksiyadorlar, balki, kengroq manfaatdor
tomonlarning ehtiyojlari va manfaatlarini ham hisobga olish muhimligini tan olgan
holda, korxonalar ichki auditda shaffoflik, hisobdorlik va mas'uliyat madaniyatini
yaratishi mumkin bo‘ladi. Ushbu holat manfaatdor tomonlar o'rtasida
ishonchni
487
yanada mustahkamlashga, korxona obro‘si va imidjini oshirishga hamda uzoq
muddatli qiymat yaratishga yordam beradi.
Uslubiy nuqtai-nazardan xulosalar shuni ko'rsatadiki, korporativ boshqaruv
tizimidagi korxonalar ichki auditida yondashuvni to‘g‘ri belgilash zarur deb
hisoblaymiz. Xususan, ichki audit jarayonida risklarni baholashda eng katta xavf
sohalari bo'yicha resurslarni ustuvorlashtirish masalasiga,
nazorat auditida
korxonaning boshqaruv qarorlari samaradorligini baholash masalasiga, muvofiqlik
tekshiruvida korxonaning qonuniy va axloqiy talablarga javob berishini ta'minlash
masalalariga ahamiyat qaratish maqsadga muvofiqdir.
Zamonaviy iqtisodiyotda korxonalar kiberhujumlar, iqlim o'zgarishi, geosiyosiy
beqarorlik va boshqa omillarning yangi tahdidlariga duch kelish ehtimolining
mavjudligi ichki auditorlardan ushbu xavflarni samarali aniqlash, baholash va
boshqarish uchun o‘z yondashuvlarini ushbu yo‘nalishlarga moslashtirishlarini talab
qiladi. Aynan ushbu jarayonda yangicha yondashuvlardan biri bu integratsiyalashgan
hisobotdan foydalanish zaruratidir. Chunki, integratsiyalashgan
hisobot korporativ
boshqaruv tizimidagi korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyati natijalari va unga ta'sir
etuvchi omillarni yanada kengroq va yaxlit ko'rinishini ta'minlash imkonini beradi.
Xususan, atrof-muhit, ijtimoiy va boshqaruv omillarining ham kengroq doirasini
hisobga oluvchi integratsiyalashgan hisobot korxonalarga o'zlarining qiymat yaratish
jarayonlari va ularning jamiyatga ta'sirini yaxshiroq tushunish va yetkazishga yordam
beradi. Tahlillar ko‘rsatadiki, ichki auditni tashkil etishda yana bir rivojlanayotgan
yo‘nalish ma'lumotlar tahlili va texnologiyaga asoslangan audit yondashuvlaridan
foydalanish hisoblanadi. Chunki, raqamli iqtisodiyot sharoitida korporativ boshqaruv
tizimidagi korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatida keng ko‘lamdagi ko‘rsatkichlar va
ma’lumotlar bazasi aynan kompyuter texnologiyalarida amalga oshirilayotganligi
sababli ichki auditorlar ham o'z ishlarining samaradorligini oshirish uchun ushbu
vositalardan foydalanishlari maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunda ma’lumotlar
tahlilidan
foydalanishda, boshqaruv qarorlarining korxona moliya-xo‘jalik faoliyati
samaradorligiga ta’sirini baholash uchun avtomatlashtirilgan test-sinovlarini ishlab
488
chiqish yoki kelgusidagi xavf-xatar, yoxud risklarni bashorat qilish uchun kompyuter
dasturlari va algoritmlarni tuzish ko‘nikmasiga ega bo‘lishlari zarur.
Shuningdek, korporativ boshqarish tizimidagi korxonalarda ichki auditni tashkil
etishdagi muammolar yechimini ta’minlash keng qamrovli amaliy ko‘nikma va
yuqori malakalarga ega bo‘lgan ichki auditorlarga bo‘lgan talabning qondirilishiga
bog‘liq. Texnik audit ko'nikmalariga qo'shimcha ravishda, ichki auditorlar samarali
muloqot, o‘zaro munosabatlarni o'rnatishda yetakchilik va strategik fikrlashni
namoyish etishlari talab qilinadi. Bu doimiy kasbiy rivojlanish
majburiyatini va
o'zgaruvchan biznes muhiti va yuzaga chiqishi mumkin bo‘lgan xavflarga
moslashishga tayyorlikni talab qiladi.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash mumkinki, ichki auditning nazariy va uslubiy
asoslari statik emas, balki vaqt o'tishi bilan rivojlanishda davom etishi zarur.
