• Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti mustaqil tadqiqotchisi O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINI YASHIL IQTISODIYOTGA O‘TISH
  • -SHO‘BA: “YASHIL IQTISODIYOT”NI SHAKLLANISHI SHAROITIDA




    Download 9,47 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet190/447
    Sana15.07.2024
    Hajmi9,47 Mb.
    #267669
    1   ...   186   187   188   189   190   191   192   193   ...   447
    Bog'liq
    Сборник готовый

    4-SHO‘BA: “YASHIL IQTISODIYOT”NI SHAKLLANISHI SHAROITIDA 
    UMUMIY IQTISODIY MASALALAR 
     
     
    I.f.d. (DSc) Allayeva Gulchexra Jalgasovna
    I. Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti 
    “Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti” kafedrasi mudiri, 
    Mirzayev Bexruz Abdulla o‘g‘li
    Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti mustaqil tadqiqotchisi 
     
    O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINI YASHIL IQTISODIYOTGA O‘TISH 
    SAMARADORLIGINI TAHLIL QILISH
    O‘zbekiston geografik joylashuvidan kelib chiqib iqlim o‘zgarishiga tasirchanlik darajasi 
    yuqori davlatlar qatorida hisoblanadi. Mamlakatda yildan yilga suv tanqisligi ortib borishi 
    kuzatilmoqda. Respublikada qishloq ho‘jaligida suvlarni samarasiz ishlatilishi, energetika sohasida 
    energiya samaradorligi pastlligi va iqlim o‘zgarishiga qarshi kutashish va unga moslashish darajasi 
    yetarli darajada emasligi respublikani xavf solayotgan muammolar ko‘lamini yanada kengaytirishi 
    mumkin. Shu sababli Respublika butun dunyi hamjamiyati tomonidan ilgari surilayotgan yashil kun 
    tartibi tashabbusiga qo‘shilish va mamlakatda yashil iqtisodiyotni jadal rivojlantirish yo‘lidan 
    borishni maqul ko‘rdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan bugungi kunda hukumat 
    tomonidan yashil iqtisodiyotga o‘tish bo‘yicha katta islohotlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatda bu 
    o‘nalishda bir qancha qadamlar tashlangan bo‘lib respublik iqtisodiyoti qadamma-qadam yashil 
    o‘sish madeliga o‘tmoqda. Ammo mamlakatni to‘liq yashil iqtisodiyotga o‘tkazish uchun hali 
    qilinmagan ishlar bir talay. Tahlil. Birinchi navbatda yashil iqtisodiyotga tegishli respublikaning 
    qonunchilik bazasini ko‘rib chiqamiz. Mamlakatda yashil iqtisodiyotga o‘tishda maqsadlar ya 
    yo‘nalishlarni aniq belgilab olish uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 4-
    noyabrdagi “2019 — 2030-yillar davrida O‘zbekiston Respublikasining “yashil” iqtisodiyotga o‘tish 
    strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida ” PQ-4477-son qarori bilan 2019 — 2030-yillar davrida 
    O‘zbekiston Respublikasining “yashil” iqtisodiyotga o‘tish strategiyasini tasdiqlandi. Strategiya bilan 
    mamlakat iqtisodiyotini yashil iqtisodiyotga o‘tish bo‘yicha aniq maqsadlar belgilab olindi va 6 ta 
    asosiy yo‘nalishlar: 1. Tabiiy resurslardan barqaror va samarali foydalanish; 2. Milliy iqtisodiyotning 
    tabiiy ofatlar va iqlim o‘zgarishiga nisbatan barqarorligini mustahkamlash; 3. Milliy iqtisodiyot, 
    xususan sanoatni "yashil" va kam uglerodli rivojlanishini ta’minlash; 4. Innovatsiyalarni joriy etish 
    va samarali “yashil” investitsiyalarni jalb qilish; 5. Barqaror va inkluziv “yashil” urbanizatsiyani 
    rivojlantirish; 6. Yashil” iqtisodiyotga o‘tish davrida katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan aholi va 
    ularning yashash joylarini qo‘llab-quvvatlash. 3 ta kichik yo‘nalishlar: 1. “Yashil” o‘sish bo‘yicha 
    salohiyatni oshirish va inson kapitalini rivojlantirish; 2. “Yashil” iqtisodiyotga o‘tish uchun qulay 
    siyosiy muhit yaratish, samarali institutlarni joriy qilish; 3. Tashqi va ichki “yashil” moliyalashtirish 
    oqimlarini ko‘paytirish belgilangan. 
    Biroq ushbu strategiyaning tasdiqlanishi dunyoda Covid-19 pandemiyasining keng tarqalishi 
    va butun dunyoda barcha jarayonlar to‘xtab qolish davriga to‘g‘ri keldi. Shu sababli ushbu qaror 
    ijrosini samarali ta’minlashda bir qancha qiyinchiliklar yuzaga keldi va strategiyani amalga oshirish 
    ishlari suslashish holatlari kuzatildi. Shundan so‘ng pandemiya degan balo ortga chekinganidan so‘ng 
    butun dunyo aholisi asta sekin odatiy turmush tarziga qayta boshlagach respublikada Yashil 
    iqtisodiyotga o‘tishiga qaratilgan islohotlar samaradorligini oshirish maqsadida O‘zbekiston 
    Respublikasi Prezidentining 2022-yil 2-dekabrdagi “2030 yilgacha O‘zbekiston Respublikasining 


    290 
    “yashil” iqtisodiyotga o‘tishiga qaratilgan islohotlar samaradorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar 
    to‘g‘risida”gi PP-436-son qarori qabul qilingan. Qaror bilan quyidagi strategik hujjatlar va tizimlar 
    tasdiqlandi: - strategik maqsadlarga erishishga mo‘ljallangan 2030 yilgacha O‘zbekiston 
    Respublikasida “yashil” iqtisodiyotga o‘tish va “yashil” o‘sishni ta’minlash Dasturi; - sanoat 
    tarmoqlarida “yashil” iqtisodiyotga o‘tish va energiya tejamkorligini ta’minlash bo‘yicha 
    Konsepsiya; - 2030 yilgacha O‘zbekiston Respublikasida “yashil” iqtisodiyotga o‘tish va “yashil” 
    o‘sishni ta’minlash bo‘yicha Harakatlar rejasi; - ishlab chiqarilgan mahsulotning energiya sig‘imi 
    ko‘rsatkichini 2026 yilga kelib 2022 yilga nisbatan 20 foizga kamaytirishga qaratilgan 2022 – 2026 
    yillarda iqtisodiyot tarmoqlarida yoqilg‘i-energetika resurslarini tejashning Maqsadli parametrlari; - 
    O‘zbekiston Respublikasida “yashil” iqtisodiyotga o‘tish choralarini muvofiqlashtirish bo‘yicha 
    Idoralararo kengash tarkibi yangilandi; - “Yashil” iqtisodiyotga o‘tish va «yashil» o‘sish bo‘yicha 
    Donorlarning muvofiqlashtirish guruhi tasdiqlandi. 
    Shuningdek qaror bilan quyidagi maqsadli ko‘rsatkichlar tasdiqlandi: YAIM birligiga to‘g‘ri 
    keladigan energiya hajmini 2021-yilga nisbatan 30% kamaytirish; Sanoatda EE iste’moli, umumiy 
    EE iste’moldagi ulushini 20% gacha tushirish; QTEMdan elektr energiyasini ishlab chiqarish 
    umumiy hajmidagi ulushini 30,5 % ga yetkazish; “Yashil makon” loyihasi doirasida shaharlardagi 
    yashil maydonlarni 30 % ga kengaytirish; 1,5 GVt quvvatdagi kichik quyosh fotoelektr stansiyalarini 
    qurish; Yaxshilangan ichimlik suv manbalaridan foydalanish imkoniyatiga ega aholi, jami aholi 
    soniga nisbatan 90 % ga etkazish; O‘rmon fondi hududlarida daraxt va butalar zaxiralarini 92,3 mln 
    m3 ga yetkazish; Qattiq maishiy chiqindini qayta ishlash darajasini 65 % dan oshirish. Yashil 
    energetika sohasidagi islohotlar samaradorligini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi 
    Prezidentining 2022-yil 9-sentabrdagi “Energiya tejovchi texnologiyalarni joriy qilish va kichik 
    quvvatli qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar 
    to‘g‘risida” PF-220-son Farmoni tasdiqlandi.Farmon bilan Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini 
    o‘rnatganlik 
    uchun 
    kompensatsiyalar 
    miqdori 
    va 
    Xususiy 
    investorlarga 
    mikro 
    gidroelektrstansiyalarni 
    qurish 
    uchun 
    taklif 
    etilayotgan 
    loyihalar 
    ro‘yxati 
    hamda 
    gidroelektrostansiyalarni qurish bo‘yicha xususiy investorlarni jalb qilish va ularning biznes 
    loyihalarini moliyalashtirish sxemasi tasdiqlandi. 
    Mamlakatda yashil energiya sertifikatlarini joriy qilish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi 
    Prezidentining 2023-yil 12- maydagi PQ-156-son “Yashil energiya” sertifikatlari tizimini joriy etish 
    chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Qarorga muvofiq Iqtisodiyot va moliya vazirligi, 
    Energetika vazirligi va “O‘zbekgidroenergo” aksiyadorlik jamiyatining elektr energiyasining qayta 
    tiklanuvchi manbalardan foydalangan holda ishlab chiqarilganini tasdiqlovchi “yashil energiya” 
    sertifikatlari tizimini bosqichma-bosqich: 2023-yil 1-iyuldan boshlab — “O‘zbekgidroenergo” 
    aksiyadorlik jamiyati tizimidagi gidroelektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr energiyasi uchun; 
    2023-yil 1-oktabrdan boshlab — quyosh, shamol va gidroelektr stansiyalarida hamda qayta 
    tiklanuvchi boshqa energiya manbalaridan foydalangan holda ishlab chiqarilgan elektr energiyasi 
    uchun joriy etish belgilandi. Mazkur tizimga ko‘ra, qayta tiklanuvchi energiyani ishlab chiqaruvchilar 
    “yashil sertifikat”ni yakuniy foydalanuvchiga (tovarlar ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar) sotadi 
    va bu bilan energiyaning “tozaligi”ga kafolat beradi. O‘zbekistonda 2026-yilga borib umumiy 
    quvvati1 247 MVt bo‘lgan 5 ta quyosh elektr stansiyasi va umumiy quvvati 3 100 MVt bo‘lgan 7 ta 
    shamol elektr stansiyalari hamda umumiy quvvati 868 MVtga teng bo‘lgan gidroelektr stansiyalari 
    ishga tushirilishi natijasida mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun o‘z mahsulotlarini “yashil” 
    energiya asosida ishlab chiqarganligini ko‘rsatish O‘zbekistonda mahsulotlar qayta tiklanuvchi 


    291 
    energiya manbalari hisobidan va ekologik jihatdan toza texnologiyalar yordamida ishlab 
    chiqarilganligini tasdiqlovchi hamda bu bilan bog‘liq barcha jarayonlarni kuzatib borish imkonini 
    beruvchi “yashil sertifikatlar” tizimi joriy qilindi 2023-yil 1-iyuldan boshlab — “O‘zbekgidroenergo” 
    aksiyadorlik jamiyati tizimidagi gidroelektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr energiyasi uchun; 
    2023-yil 1-oktabrdan boshlab — quyosh, shamol va gidroelektr stansiyalarida hamda qayta 
    tiklanuvchi boshqa energiya manbalaridan foydalangan holda ishlab chiqarilgan elektr energiyasi 
    uchun joriy etish belgilandi. 5 hamda barqaror rivojlanish bo‘yicha xalqaro standartlarni (GHGP, 
    CDP, RE100) bajarishda sertifikatlardan foydalanish imkoniyatini yaratish. 
    Shuningdek respublikada suvni tejash bo‘yicha ham bir qancha ishlar qilinishi kerak. Suv 
    hajmining qisqarishi natijasida suv yetishmovchiligi yanada oshishi prognoz qilinmoqda. 
    Prognozlarga ko‘ra suv tanqisligi 2005 yilda 2 mlrd. m3 ni tashkil qilgan bo‘lsa 2030 yilda defitsit 7 
    mlrd. m3 ni, 2050 yilda 13 mlrd. m3 ni tashkil qilishi kutilmoqda. Buning natijasida qishloq xo‘jaligi 
    katta zarar ko‘radi va respublikaning asosiy eksport mahsulotlaridan biri bo‘lgan paxta mahsuloti 
    ishlab chiqarish 10-13 foizga tushib ketadi. Shuningdek ekin yerlari kamayishi natijasida oziq-ovqat 
    mahsuloti yetishmovchiligi yuzaga keladi bug‘doy yetishtirish 10-13 foizga tushib ketishi 
    kutilmoqda. 
    Suv tariflari past ekanligi va suvni ishlatishda hech qanday norma va cheklovlar mavjud 
    bo‘lmaganligi sababli aholi va dehqonlar hamda sanoat korxonalarida suv ishlatishda isrofgarchilik 
    holati yuqori. Suv xo‘jaligi vazirligining ma’lum qilishicha suvni tejash uchun tomchilab sug‘oruvchi 
    tizimlarni keng joriy qilish maqsadida respublikadagi fermerlarni qo‘llab-quvvatlash uchun davlat 
    budjeti hisobidan yiliga 1 trln.so‘mgacha subsidiya mablag‘lari ajratilgan. Ammo suv resurslariga 
    fermerlar uchun hech qanaqa cheklov mavjud emasligi sababli bu tizimlar keng joriy etilmagan. Shu 
    bilan birga havo haroratining yildan-yilga yuqoriligi sababli mamlakatda cho‘llanish, yer 
    degradatsiyasi va ekin yerlarini qisqarib ketish holatlari kuzatilmoqda. Buning sabablaridan yana biri 
    o‘simlik va daraxtlarning kamayib ketishi va bioxilma-xillikning qisqarib ketishidir. Agarda bu 
    holatlarga qarshi chora ko‘rilmasa yaqin kelajakda katta muammolarga olib kelishi mumkin. Qurilish 
    va urbanizatsiya sohalari ham maqtansa bo‘ladigan darajada emas. O‘zbekistonda hozirda mavjud 
    ko‘p qavatli uylar va yakka turdagi xonadonlarning energiya samaradorligi past. Yangi uylarni 
    qurishda qonunchilik tomondan “yashil” mezonlar inobatga olinmaganligi bu yo‘nalishda hech 
    qanday o‘zgarishlar kuzatilmayapti. Faqat gina sanoqli yangi qurilgan uylan isitish qoplamalari bilan 
    qoplanmoqda. Yangi qurilayotgan shaharlarda yashillik darajasi juda pas bo‘lib mavjud shaharlarning 
    xam yashillik darajasi yildan yilga tushib ketmoqda. Shaharlarni yoritish tizimi uchun juda ko‘p elektr 
    energiya sarflanadi. Yana bir muammoli sohalardan biri bu chiqindilar hisoblanadi. Qonunchilik 
    palatasi deputati Baxitbay Aldamuratovning ma’lum qilishicha O‘zbekistonda bir yilda 14-14,5 mln. 
    tonna qattiq maishiy chiqindilar hosil bo‘ladi. 
    Aholi o‘rtacha 1,5 foizga ko‘payish sur’atini hisobga olganda, ushbu ko‘rsatkich 2028 yilga 
    kelib 16-16,7 mln. tonnaga yetishi mumkin. Ammo respublikada ushbu chiqindilarning faqatgina 40 
    foizigacha bo‘lgan qismi qayta ishlanadi va qolgan qismi poligonlarga tashlanadi. O‘zbekiston 
    Respublikasi Prezidentining PQ-436-sonli qarorida bu ko‘rsatkichni 2030-yilgacha 60 foizga 
    chiqarish belgilangan. Mamlakatning energetika sohasiga keladigan bo‘lsak soha juda ulkan va bir 
    qarashda rivojlangan ko‘rinadi. Ammo chuqurroq tahlillar natijasida shu narsa ma’lum bo‘ladiki 
    sohada hali qilinishi lozim bo‘lgan ishlar bir talay. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
    tashabbusi bilan mamlakatda qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishga katta e’tibor 
    qaratilmoqda. Hukumat qarori bilan hukumat binolarining energiya iste’molini 30 foizigacha bo‘lgan 


    292 
    qismini QTMlardan qoplash tashabbusi ilgari surildi. 2022-yil yakunida hukumat binolarining katta 
    qismiga quyosh panellari o‘rnalitdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-436-sonli qarorida 
    2030-yilgacha QTMlar ulushini umumiy elektr ishlab chiqarish ulushidan 30.5 foizga yetkazilishi 
    maqsad qilingan, shuningdek O‘zbekiston 2030 strategiyasida iste’mol qilinayotgan elektr 
    energiyasining 40 foizini QTM hisobidan qoplanishi maqsad qilib olingan. Ammo yashil 
    iqtisodiyotga o‘tish suratlari jadallashririlmasa yaqin kelajakda mamlakat butunlay qazilma 
    yoqilg‘ilardan foydalangan holda qazilma boyliklar sotuvchi davlatlarga qaram bo‘lib qolish xavfi 
    mavjud. Hozirgi kunda respublikada iqtisodiyot tarmoqlari iste’moli uchun yetarli darajada neft va 
    gaz mahsulotlari qazib chiqarilayotgan bo‘lsa tez orada talab bundan ham oshishi va qazib chiqarish 
    kamayib ketishi kutilmoqda. 6-rasmga asosan bugungi kunda respublikada 45 mlrd. m3 tabiiy gaz 
    qazib olinsa 2045-yilga borib bu ko‘rsatkich 5 mlrd. m3 ga tushib ketishi taxmin qilinmoqda. 
    O‘zbekiston 2030 strategiyasida 2030 yilga kelib mamlakat YAIMini 160 mlrd. AQSH dollariga 
    chiqarish maqsad qilib olingan bo‘lsa ushbu maqsadga erishish uchun mamlakatga 80 mlrd. m3 tabiiy 
    gaz kerak bo‘ladi. Bu esa mamlakatni qazilma yoqilg‘iga qaramligini oshirishi mumkin. Transport 
    sohasini oladigan bo‘lsak avtomobillar soni 2021-yilda 5 mln. donani tashkil qilgan bo‘lsa 2060-yilga 
    kelib 19 milliongacha oshishi prognoz qilinmoqda. 
    Mamlakatdagi yengil avtomobillarning 95 foizi neft mahsulotlari yoki tabiiy gazda 
    harakatlanadi. Shuningdek ularning katta qismi yoqilg‘i sarflash darajasi yuqori va ekspluatatsiya 
    davri 10 yildan ortiq. Eng katta muammo shundaki aholi jamoat transportidan foydalanishdan ko‘ra 
    ko‘proq shaxsiy avtomobillaridan foydalanishni afzal ko‘rishadi va buning natijasida havoga zaharli 
    gazlar tashlanishini ko‘paytiradi. Jamoat transportining xam katta qismi neft mahsulotlari va tabiiy 
    gazda harakatlanadi faqatgina katta shaharlarda kam miqdorda elektrobuslar mavjud. Temir yo‘llar 
    orqali yuk tashish tizimi rivojlanmaganligi sababli yuk tashish sohasida yuk mashinalari peshqadam 
    hisoblanadi. Bugungi kunda bu muammolarga qarshi kurashish maqsadida hukumat tomonidan 
    elektromobillarga ustunlik berilmoqda. Elekromobillar va avtomobil quvvati 1.2 litrdan past bo‘lgan 
    mashinalarga bojxona to‘lovlarining bir qismi bekor qilindi. Biroq transport sohasida katta 
    o‘zgarishlar kiritolmasa bu islohotlar kutilgan natijani bermasligi mumkin. Shuningdek Jahon banki 
    guruhining tadqiqotlariga ko‘ra transport sohasining bu darajada shiddat bilan rivojlanishi kelajakda 
    mamlakatni qazilma yoqilg‘iga bo‘lgan qaramligini yanada oshirishi mumkin. Bundan tashqari 
    avtomobillarning katta qismi tabiiy gazda harakatlanganligi sababli qish mavsumida metan gaziga 
    bo‘lgan talab taklifdan ortib ketishi natijasida quvurlardagi bosim tushib ketishi oqibatida aholiga 
    tabiiy gaz yetkazib berishda muammolar yuzaga kelmoqda. Bosimni ko‘tarish maqsadida Respublika 
    bo‘ylab avtomobillarga gaz quyish shoxobchalari yopilmoqda. Bu esa o‘z navbatida neft 
    mahsulotlariga talab va narxlar oshishiga olib kelmoqda. Yuqoridagi ma’lumotlarda kelib chiqib 
    shuni aniq ayta olamizki hali respublikada bajarilishi lozim bo‘lgan ishlar talaygina. Mamlakat 
    iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish va yashil iqtisodiyotga o‘tkazish uchun islohotlarni 
    jadallashtirish, bunda rivojlangan davlatlar tajribalini joriy qilish lozim bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan 
    tahlillarda kelib chiqib shuni ayta olamizki, hozirgi kunda respublikada yashil iqtisodiyotga o’rish 
    bo’yicha amalga oshirilayorgan islohotlar ko’lami yetarli darajada emas. Hozirda qilinayotgan ishlar 
    bilan cheklanib qoladigan bo’lsag va yangi katta marralarni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ymasakag 
    ushbu islohotlar kelajakda biz kutgan natijani bermasligi mumkin. Xulosa. Yuqridakilardan kelib 
    chiqib shu narsani ayta olamizki Hali O‘zbekiston iqtisodiyotini to‘liq yashil o‘sish modeliga 
    o‘tkazish uchun ulkan ishlar qilish lozim bu esa o‘z navbatida uzoq mehnatni talab qiladi. Mamlakat 
    iqtisodiyotini barqaror rivojlantirishni va boshqa davlatlarga qaramlikni yoq qilishni va kelajak 


    293 
    avlodga o‘zimizdan so‘ng yaxshi hayot qoldirishni istasak yashil iqtisodiyotga o’tishni 
    jadallashtirishimiz lozim. 

    Download 9,47 Mb.
    1   ...   186   187   188   189   190   191   192   193   ...   447




    Download 9,47 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    -SHO‘BA: “YASHIL IQTISODIYOT”NI SHAKLLANISHI SHAROITIDA

    Download 9,47 Mb.
    Pdf ko'rish