Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «sanoat iqtisodiyoti va menejmenti: muammo va yechimlar»

512 
Marketing taqsimlash vositasi sifatida shuning bilan ta’riflana-diki, bu bosqichda tovarlarni 
sotish muammo emas, shuning uchun marketing bu bosqichda taqsimlash vazifalari bilan cheklanadi. 
Marketing faoliyatining bunday tashkiliy tuzilmasi AQSH va Germaniyada 50-yillarning 
o‘rtalarigacha mavjud bo‘lgan. 
Sotish bilan bog‘lik muammolar va marketingning ahamiyatini yaxshi tushunish muhim 
tashkiliy o‘zgarishlarga olib kelgan, ya’ni sotish bo‘yicha faoliyat bitta rahbar ixtiyoriga o‘tgan, 
bunday tuzilma 50-yillardagi Amerika va 70-yillargacha Germaniya uchun xos bo‘lgan. 
Marketing faoliyati rivojlanishining uchinchi bosqichi korxonaning boshqa xizmatlari bilan 
teng xuquqli bo‘lgan marketing ixtisoslashgan xizmatining paydo bulishi bilan ta’riflanadi. Bunday 
xizmat mahoratni rejalashtirish va rivojlantirish narxini tashkil qilishga javob beradi, mahsulotning
tashqi ko‘rinishi, idishi va nomi xaqidagi masalalarini hal qiladi. Shuning bilan birga, xar bir bo‘lim 
o‘z manfaatlarini o‘ylaydi, shuning uchun ularni tashkil etishda eng muvofiq kombinatsiyalari yo‘k 
va marketingning ahamiyati xam uncha katta emas. 
Korxona faoliyatining barcha sohalarini marketing talablarini mo‘ljal qilib olishi keyingi 
bosqich bo‘ladi, ya’ni marketingga asosiy vazifa sifatida qaraladi. Shuning uchun barcha bo‘limlar 
marketing xizmatiga bo‘ysunadi. Lekin, amaliyotda teskari holatlar xam uchrab turadi. Masalan, 
ayrim Germaniya va AQSH kompaniyalarida maxsus marketing bo‘limlari qisqartirilib boshqarish 
tizimidan chiqarilgan.
Shunday qilib, marketing korxona faoliyatiga to‘liq holda yoki qisman integratsiyalashuvi mumkin. 
Mamlakatimiz va xorijdagi tajribalar shuni ko‘rsatadiki, ko‘pchilik korxonalar rivojlanishning 
uchinchi bosqichida turibdi. To‘liq integratsiya - ko‘proq umumiy ehtiyoj tovarlari sohasidagi 
Amerika korxonalarida qo‘llanilgan. 
Marketingni tashkil qilish tuzilmasi va shakllari korxona tushib kolgan vaziyatning turli xil omillari 
va sharoitlariga bog‘lik. Bunday omillarga qo‘yidagilar kiradi:. Korxona maqsadlari, ya’ni texnik-
iktisodiy nuqtai nazardan tashkil qilish vazifalarning bajarilishini ta’minlashi, korxonani boshqarish-
ning yengillashtirilishi, muvofiqlashtirish muammolarini kamayti-rishi, shuning bilan tashkil 
qilishning uyushqoqligini, xodimlarni o‘z ijodiy salohiyatlarini amalga oshirishlariga qiziqishlarini 
ta’min-lashi kerak. 
Ichki va tashqi muhit sharoitlari. Tashqi sharoitlarga qo‘yidagilar kiradi: raqobat, sotishning tashqi 
kanallari, bozorlar soni va sig‘imi, xarid qobiliyati, xuquqiy meyorlar, siyosiy va ijtimoiy 
munosabatlar. Ichki sharoitlarga qo‘yidagilar kiradi: korxonaning kattaligi va uning yoshi; 
mahsulotlarning soni va turli tumanligi; xodimlarning malakasi, moliyaviy salohiyati, mavjud sotish 
kanallari. 
Xozirgi vaqtda marketing xizmatini tashkil qilishning turli xil shakllari mavjud, shuning uchun faqat 
ba’zi bir zamonaviy tashkiliy tuzilmalarni ko‘rib chiqish bilan cheklanamiz. 
Marketingni vazifaviy tashkil qilish eng keng yoyilgan, u xuquq doiralarining cheklanganligi 
bilan ta’riflanadi. Marketing bu xolda korxonaning boshqa xizmatlari bilan bir qatorda chiziq sifatida 
xarakat qiladi.Boshqaruv jarayolarining ixtisoslashtirilishi va standartlash-tirilishi bu tashkiliy 
tuzilmaning yuqori samaradorligini belgilaydi.
Shuning bilan birga, ta’kidlash kerakki, muhitga moslashish nuqtai nazaridan vazifaviy 
tuzilma miqdoriy tebranish ta’siriga javob berishga qodir, ammo muhim muammolarni hal qilish 
uchun muvofiqlashtirish yetishmaydi, shuning uchun undan bir turli ishlab chiqarish dasturi bo‘lgan 
korxonalarda foydalanish mumkin. 
Vazifaviy tashkil qilish doirasi muvofiqlashtiruvchi muammolarni hal qilish uchun ba’zida 
mahsulot bo‘yicha menejment kiritiladi. Mahsulot bo‘yicha menejer bitta yoki bir turli buyumlar
guruhini ishlab chiqarishga tadbiq etishdan to uni chiqarib sotishgacha javobgar bo‘ladi. Bu bilan 
bog‘liq uning asosiy vazifasi - ushbu mahsulotni ishlab chiqarish munosabati bilan korxona 
xizmatlari ishini muvofiqlashtirishdir. 
Mahsulot bo‘yicha boshqaruv mahsuloti rejalashtirish, bozorga moslashish, xizmatlarni 
muvofiqlashtirishini yaxshilash mumkin. Dastur qanchalik turli-tuman bo‘lsa, korxona shunchalik 
kuchli diversifikatsiyalashgan va bozori jo‘shqinlashgan, mahsulot bo‘yicha marketing xizmatini 

513 
tashkil qilish shunchalik yaxshiroq mos tushadi.Bunday to‘zilma divizionli deb ataladi. Qoidaga 
ko‘ra, u korxonani vazifalar bo‘yicha emas, balki obyektlar bo‘yicha tashkil qilishni ko‘zda tutadi, 
buning ustiga obyektlar sifatida mahsulotlar, mijozlar, bozorlar va x.k.o. lar xarakat qilishlari 
mumkin.Bundan tashqari marketingni tashkil qilish mijozlar, grafik alomatlar bo‘yicha xam ko‘riladi. 
Firmalar marketing xizmati tuzilmasining eng qo‘lay mo‘ljalini tanlashga xarakat qilib, 
marketing xizmatini segmentli mo‘ljallashga murojaat qiladilar, marketing tuzilishining segmentli 
mo‘ljallanishi shundan iboratki, xar bir marketing - boshqaruvchi bo‘lajak xaridorlar-ning 
belgilangan segmentlari bilan, bu segment qanday geografik bozorda bulishidan kat’iy nazar, ishlash 
uchun javob beradi. 
Bunday mo‘ljallashni bajarish bo‘yicha ancha murakkab bo‘lib, ammo marketing bo‘limlari va 
xizmatlarini samarali muvofiqlashtirishni ta’minlaydi. Xorijiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, bunday 
muljallanish-ni tashkil qilishning murakkabligi xammadan avval universallashtirish talab qilinadigan 
alohida tovarlar bo‘yicha xodimlarni ixtisoslashishi bilan bog‘lik, bu esa shunday mutaxassislarni 
tanlashni murakkablash-tiradi. 
Marketing xizmati qurilishining mo‘ljalini tanlashdan kat’iy nazar, u qo‘yidagi belgilangan 
talablarga javob berishi kerak: 
-aloxida bo‘linmalarning xuquqlari, majburiyatlari; 
-xuquq doiralarining tartibga solinishini ta’minlovchi epchillik, uyushqoqlik, muntazamlik, 
moslashuv, hamda ularni firmaning uzoq muddatli strategiyasiga mosligi. 
Tuzilmaning nisbatan soddaligi boshqaruv, muvofiqlashtiruvchi va markaziy xizmatlar 
darajasi miqdorining o‘zgarishi hisobiga boshqaruv tizimi uyushqoqligining o‘zgarishi hisobiga 
boshqaruv tizimining butunlik va muntazamliligini ta’minlaydi. 
Marketing xizmati ko‘lamlarini samaradorlik darajasi va tovarlarni sotish hajmiga mos 
kelishi. O‘zbekiston Respublikasi korxonalari uchun, ularga marketing tashqi bozorga chiqishda eng 
katta darajada zarur, eksport va import sotuvlar xajmini hisobga olish muhimdir. Tuzilmani 
ishlab 
chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlar navlari o‘ziga xosligining mos kelishi katta ahamiyatga ega.
Firma, korxona, assotsiatsiya tarkibida tuzilma tovar tamoyili asosida qurilgan bo‘lishini, kompleks 
bozor siyosati masalalarini hal qilish esa xo‘jalik mustaqilligi berilgan alohida tezkor bo‘linma 
doirasida to‘plangan bo‘lishi kerakligini bildiradi. 
Tashkiliy tuzilmani sotish bozorlari soni va xajmiga mos kelishi, xammadan avval, tashkiliy 
tuzilmani bozorni segmentlarga bo‘lishni guruhlashuvi, iste’molchilarning aloxida guruhlariga 
darajalangan yondoshishni qo‘llash, ularga eng yaxshi xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilganligini ko‘zda 
tutadi. 
Ixtisoslashgan bo‘linmada rahbarlikning eng yuqori darajasida strategik boshqaruvning 
markazlashuvi eng yuqori boshqaruv xodimlarini strategik masalalarini hal qilishda faol ishtirok etish 
imkoniyatlarini nazarda tutadi. 
Mamlakatimiz tajribasi va O‘zbekiston Respublikasi bozor 
munosabatlarini rivojlanishi darajasini o‘rganish aksiyador jamiyatlar va assotsiatsiyalarda 
marketingning rivojlanishi va uni boshqaruv faoliyatida ko‘llash darajasiga muvofiq marketingni
tashkiliy tuzilmalari bosqichma-bosqich tashkil qilinishi kerakligini ko‘rsatdi. 
Birinchi bosqichda tijorat, bozor xolati va narxlar kabi bo‘linmalar kiritilishi kerak. Ikkinchi 
bosqichda boshqaruv xizmatlari tizimida yuqori raxbarlikka bo‘ysunadigan marketing buyicha 
alohida segment tashkil etilishi maqsadga muvofiqdir.

Download 9,47 Mb.