Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «sanoat iqtisodiyoti va menejmenti: muammo va yechimlar»

575 
Arifjanova N.Z.
Toshkent davlat transport universiteti, katta o‘qituvchi
YUKLARNI ORTISH-TUSHIRISH ISHLARINI OPTI 
MALLASHTIRISHNING LOGISTIK JIHATLARI 
Ortish-tushirish operatsiyalarini optimallashtirish yuk tashishda muhim va ko‘p vaqt talab 
qiladigan jarayondir, chunki butun logistik jarayonning tezligi va samaradorligi ushbu operatsiyani 
bajarishga bog‘liq.
Ortish-tushirish operatsiyalari - bu jo‘natish joylarida yuklarni transport vositasiga yuklash va 
uni qabul qilib olish joylarida tushirish bilan bog‘liq operatsiyalar majmuasidan iborat bo‘lib, ular 
transport jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Ushbu operatsiyalar paytida to‘xtab turish vaqti 
liniyadagi umumiy ish vaqtining taxminan 30-35% ni tashkil qiladi va transport vositasining bir 
qatnov davomidagi meyoriy ortish-tushirish vaqti va ortish-tushirish punktlarida sodir bo‘ladigan 
hamda ko‘p sabablarga bog‘liq bo‘lgan yuklarni ortish-tushirish vaqtida yuzaga keladigan meyordan 
ortiqcha vaqt dan iborat. 
Ortish-tushirishni kutish vaqti, garchi majburiy element bo‘lmasa ham, ko‘pincha ortish va 
tushirish vaqtida umumiy to‘xtash vaqtining muhim qismini tashkil qiladi. Ortish-tushirish punktlari 
ishini aniq tashkil etish bilan uni minimallashtirish yoki hatto butunlay yo‘q qilish mumkin.
Hozirgi kunda tovarlarni yetkazib berish tezligi tovarlarning sifatidan ko‘ra ko‘proq 
baholanadi, shuning uchun logistika zanjiridagi bo‘sh turish vaqtini qisqartirish transport 
kompaniyasining samaradorligiga ta’sir qiladi. Ortish-tushirish operatsiyalarining davomiyligiga 
yukning turi, qadoqlash usuli, yukning ixtisoslashuvi, transport vositasining sig‘imi, ortish-tushirish 
usullari va bo‘sh turish jarayonining o‘zi ta’sir qiladi, bunga quyidagilar kiradi: yuklarni ortish-
tushirishni kutish, transport vositasining manevralari, yuklarni tortish yoki qayta hisoblash, qayta 
qadoqlash, tegishli hujjatlarni rasmiylashtirish va boshqalar. Ortish-tushirish operatsiyalari vaqtida 
bo‘sh turib qolish vaqtining ortishi, shuningdek, transport vositasining qatnov davomiyligiga ta’sir 
qiladi va tashish jadvalining buzilishiga olib keladi, shuning uchun kechikishlarni kamaytirish va 
ortish-tushirish jarayonlarini optimallashtirish, shuningdek, takomillashtirishning zamonaviy 
mexanizmlarini joriy etish muhimdir.
Ortish-tushirish operatsiyalari vaqtida bo‘sh turish vaqtini qisqartirish bo‘yicha chora-tadbirlar 
quyidagilarni o‘z ichiga oladi: yuklarni omborga qabul qilishda bir qator rejalashtirilgan 
operatsiyalarni (ixtiyoriy) bajarishni va uni uzoq muddatli saqlash joyiga joylashtirmasdan jo‘natish 
tizimini amalga oshirish; tovarlarni yoki tovarlar guruhlarini oldindan guruhlash; yuk ortish-tushirish 
mexanizmlarining holatini va ularning joylashuvini kuzatib borish; ortish-tushirish operatsiyalarini 
tashkil etishga oldindan tayyorgarlik ko‘rish; ortish-tushirish operatsiyalarini tashkil etishni ratsional 
tashkil qilish; yuklarni ortish-tushirish uchun zamonaviy mexanizm va texnologiyalardan 
foydalanish; yuk tashish maydonchalarida barcha ortish-tushirish ishlarini avtomatlashtirish; ortish-
tushirish operatsiyalarini muvofiqlashtirish uchun nozimlik xizmatlarini tashkil etish bo‘yicha 
mijozlar bilan shartnomalar tuzish; ortish-tushirish punktining quvvatini va o‘tkazuvchanlik 
qobiliyatini doimiy ravishda oshirib borish va boshqalar. 
Bir qator mualliflarning fikriga ko‘ra, agar ortish-tushirish operatsiyalarini optimallashtirishni 
avtomobil transporti ishining sifatini yaxshilash omili deb hisoblanib, unda asosiy iqtisodiy samaraga 
ularni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash, shuningdek omborda to‘g‘ridan-to‘g‘ri saqlash 
tizimidan foydalanish tufayli ortish- tushirish vaqtini qisqartirish natijasida erishiladi. Shuning uchun 
ortish-tushirish vaqtida transport vositalarining bo‘sh turib qolish vaqtini tahlil qilishda ushbu omillar 
bilan bir qatorda ushbu ishlarni mexanizatsiyalash darajasini o‘rganish kerak bo‘ladi. 
Ortish-tushirish ishlarini tashkil etishda omborlar va ularda amalga oshiriladigan jarayonlarni 
tashkil etish eng muhim ishlardan biri hioblanadi. Zamonaviy omborni tashkil qilishda asosiy 
muammo turli xil yuklarni qayta ishlashning eng iqtisodiy usullarini topishdir. Bunday tovarlarni 
ombordan qabul qilish va yetkazib berish operatsiyalari katta uskunalar va mehnat xarajatlarini talab 
qiladi. Palletlarga joylashtirilgan tovarlarni qisman yetkazib berish zarurati tug‘ilganda ushbu vazifa 

576 
yanada murakkablashadi. Ombor ishini oqilona tashkil etish uchun assortiment bo‘yicha saqlangan 
qadoqlangan tovarlar, qabul qiluvchilar soni, bir kunda tovarlar bilan amalga oshirilgan ombor 
operatsiyalari soni va tovarlarning nomenklaturasi haqidagi ma’lumotlar bo‘lishi kerak. 
Omborlar ishini tashkil etishning eng istiqbolli tamoyil bu tovarlarni ombordan jo‘natish vaqti 
va uni keyinchalik oluvchiga yetkazib berish to‘g‘risida kelishib, omborda saqlashni istisno qilishni 
o‘z ichiga olgan uchidan uchigacha saqlash tizimidir. Yangi transport texnologiyasini joriy etishning 
samarasiga yuk aylanmasining ko‘payishi, moddiy xarajatlarni tejash hisobiga xarajatlarni 
kamaytirish, yuklarni yetkazib berishni tezlashtirish, tashish vaqtida mahsulot xavfsizligini 
yaxshilash (oldini olish va kamaytirish), boshqariladigan transport vositasining xavfsizligini 
yaxshilash orqali erishiladi. 
Hozirgi vaqtda ortish-tushirish operatsiyalari, qoida tariqasida, jo‘natuvchilar va qabul 
qiluvchilar tomonidan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, bu ishlarni ixtisoslashtirilgan avtotransport 
bo‘limlari – ortish-tushirish ishlarini yoki mexanizatsiyalash amalga oshiradigan tashkilotlar ham 
amalga oshirishi mumkin. Ushbu kompaniyalar o‘z faoliyatini mijozlar bilan tuzilgan shartnomalar 
va bir martalik shartnomalar asosida amalga oshiradilar. Ortish-tushirish operatsiyalarini tashkil 
etishning ushbu shakli o‘zining ortish va tushirish mexanizmlariga ega bo‘lmagan kichik 
avtotransport korxonalari uchun foydalidir. Beqaror va doimiy o‘zgaruvchan talab sharoitida 
ixtisoslashgan korxonalardan yuk ortish-tushirish mashinalarini ijaraga olish, bizning fikrimizcha, 
rtish-tushirish ishlarini bajarishning eng oqilona usuli hisoblanadi. 
Avtotransport sifatini yaxshilash bilan bog‘liq muammolarni o‘rganish davomida avtotransport 
korxonalarining aksariyat mijozlari uchun sifatni ta’minlashning asosiy omillaridan biri ortish-shirish 
operatsiyalarini tashkil etish ekanligi aniqlandi.
Ortish-tushirish operatsiyalarini optimallashtirish vazifasining murakkabligi dinamik ravishda 
o‘zgarib turadigan turli xil cheklov orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun tashishni tashkil 
etishning eng muhim vazifalaridan biri ortish-tushirish operatsiyalari uchun sarflanadigan vaqtni 
hisoblash bo‘yicha tahliliy ishlardir. Buning uchun yuqorida keltirilgan ortish-tushirish ishlarini 
amalga oshirishni optimallashtirish algoritmini taklif qilinadi (1-rasm). 

Download 9,47 Mb.