571
S.Boʼrixadjaeva Toshkent davlat trasport universiteti,
Transport tizimlarini boshqarish fakultetining
“Transport logistikasi” kafedrasi katta oʼqituvchi
Chariev Xaliqul Shoniyozovich Toshkent davlat trasport universiteti,
Transport tizimlarini boshqarish fakultetining
“Transport logistikasi” kafedrasi dotsenti
RIVOJLАNGАN DАVLАTLАRNING TАJRIBАSI АSOSIDА MINTАQАVIY
TRАNSPORT TАRMOGʼI VА LOGISTIKА JАRАYONLАRINING RIVOJLАNISHI
Jamiyatda muvozanatli va dinamik iqtisodiy rivojlanishida transport kommunikatsiyalarining
ahamiyati yil sayin ortib bormoqda. Аholining oʼsib borayotgan transport harakatchanligi uning ortib
borayotgan harakatchanligini tavsiflaydi, bu mamlakatda shakllanayotgan fuqarolik jamiyatiga xos
boʼlgan yangi sivilizatsiyalashgan turmush tarzining ramzlaridan biriga aylanmoqda.
Mintaqaviy transport infratuzilmasi oʼziga xos xususiyatlarga ega:
-uning filiallari yagona tizim sifatida milliy miqyosda ishlaydi va shu bilan birga uning faoliyati
aniq
mintaqaviy ahamiyatga ega
-uning faoliyati natijalarining mintaqa hayotining umumiy parametrlariga dominant taʼsiri
mavjud;
-transport infratuzilmasining mintaqaviy tizimning boshqa tarkibiy qismlari bilan yaqin aloqasi
va oʼzaro bogʼliqligi mavjud;
Mintaqaviy transport va logistika tizimi-bu mintaqaviy tarqatish tarmogʼining koʼplab oʼzaro
bogʼliq va oʼzaro taʼsir qiluvchi elementlari, integratsiyalashgan materiallar, maʼlumotlar bilan
ifodalangan funktsional va qoʼllab-quvvatlovchi quyi tizimlar majmuasidan iborat. Yirik murakkab
makro-logistika tizimi, xizmat koʼrsatish va moliyaviy oqimlar va umuman tizimda maksimal
sinergik taʼsirni taʼminlash, transport va logistika jarayonining barcha ishtirokchilari oʼrtasida oʼzaro
manfaatli sheriklik aloqalarini oʼrnatishga asoslangan boʼlib, pirovard
maqsadni amalga oshirish
taqdim etilayotgan xizmatlar miqdori va sifatidan mijozlarning qoniqishini maksimal darajada
oshiradi.Transport tizimi va logistikaning hayotiy faoliyatini taʼminlovchi tarmoqlarni tartibga solish
va moliyalashtirish boʼyicha boshqa davlatlarning, birinchi navbatda rivojlangan davlatlarning
tajribasini oʼrganish Oʼzbekiston uchun dolzarb ahamiyatni kasb etmoqda. Sanoatda mulьtimodal
transport, logistika, bojxona, ekspeditorlik va boshqa xizmatlar past darajada. Konteynerlarda tashish
ulushi rivojlangan mamlakatlarga qaraganda ancha past. Bu qisman "xarajatlar + foyda" formulasiga
muvofiq indekslangan yuqori transport tariflari bilan bogʼliq. Kichik va oʼrta kompaniyalarni tovar
joʼnatuvchi va eksport qiluvchilarini tarif siyosati qoʼllab - quvvatlashga qaratilmagan.
Jahon tajribasi shuni koʼrsatadiki, dinamik iqtisodiy oʼsish tovarlar
harakati hajmining va
shunga mos ravishda ichki va xalqaro, shu jumladan tranzit yuk oqimining sezilarli darajada oshishiga
olib keladi. Аmmo transport va logistika infratuzilmasining yetarli darajada rivojlanmaganligi
sharoitida
mamlakat
transport
kompleksining
samaradorligi
pasaymoqda.
Rivojlangan
mamlakatlarda logistika tizimlaridan foydalanish tajribasi shuni koʼrsatadiki, transport xarajatlari 7-
20% ga kamayadi, moddiy resurslar va tayyor mahsulotlarni yuklash va tushirish va saqlash
xarajatlari 15-30% ga kamayadi. Umumiy logistika xarajatlari 12-35% ga oshiriladi,
shuningdek
moddiy resurslar aylanmasi 20-40% ga tezlashadi va moddiy resurslar va tayyor mahsulotlar
zaxiralari 50-200% ga kamayadi. Multimodal terminal komplekslarining logistika infratuzilmasining
asosiy elementlari tijorat korporativ asosda ishlaydigan mulьtimodal transport va logistika markazlari
boʼlib, transportning barcha turlari va transport-logistika jarayonining boshqa ishtirokchilarining
iqtisodiy oʼsishning strategik nuqtalari sifatida muvofiqlashtirilgan oʼzaro taʼsirini taʼminlaydi.
Mutaxassislarning fikriga koʼra, XXI asrning birinchi choragida dunyoning eng yirik transport
markazlarida 70 ga yaqin XTLM lar( Xalqaro transport-logistika markazilari), intermodal transport
koridorlari tomonidan ularga mintaqaviy logistika tizimlarini ulash bilan oʼzaro bogʼliq boʼlib,
ekspeditorlar va tashuvchilar orqali har bir joʼnatuvchi va qabul qiluvchiga kirishni taʼminlaydi.
Yuklarni yetkazib berishni tashkil etishning bunday sxemasi transport va tarqatish jarayoni
572
samaradorligini 30-40% dan koʼproq oshirishni taʼminlaydi. Markaziy Osiyo mintaqasining barcha
mamlakatlarida mintaqaning umumiy tranzit salohiyatini yanada
oshirish maqsadida sanoat,
energetika, transport va yoʼl obʼektlarini qurish boʼyicha yirik investitsiya loyihalari amalga
oshirilmoqda. Oʼzbekiston-Qirgʼiziston-Xitoy, Mozori-Sharif-Hirot yoʼnalishlari va undan Pokiston
va Hindistonga boradigan xalqaro tranzit yoʼlaklarini qurishda ishtirok etish mamlakat tranzit
salohiyatidan yanada keng foydalanish imkonini beradi.
Oʼzbekiston transport sohasidagi kelishuv va konventsiyalarga qoʼshilishi, chegaralarda
yuklarni nazorat qilish shartlarini uygʼunlashtirish toʼgʼrisidagi xalqaro konventsiyaning amalda
bajarilishini taʼminlashi zarur. Hududdagi bojxona xizmatlariga risklarni
boshqarish asosida
nazoratni qoʼllash, dastlabki maʼlumot va «yashil yoʼlak»ni joriy etish, bojxona tranzitining yagona
tartibini joriy etish tavsiya etiladi. Transport tranziti va tashqi savdo logistikasi muammolari
murakkabdir. Ularni hal qilish uchun davlat, xususiy sektor, shuningdek mintaqa mamlakatlari va
ularning xususiy tadbirkorlarining saʼy-harakatlarini birlashtirish zarur. Hozirgi vaqtda savdo va yuk
tashishni logistika qoʼllab-quvvatlash elementlari paydo boʼlmoqda.
Аxborot texnologiyalari,
transport va transport infratuzilmasidan samarali foydalanish mexanizmini yoʼlga qoʼyish choralari
koʼrilmoqda. Biroq, yuk oqimlarini tashkil etish va boshqarish amaliyotiga logistikaning zamonaviy
usullari va texnik vositalarini joriy etish surʼati hali ham yetarli emas. Oʼzbekiston Respublikasi
logistika sanoatini institutsional rivojlantirish, sanoat, savdo, axborot, transport, omborxona,
boshqaruv logistikasi sohasida koʼrsatilayotgan xizmatlar sifatini oshirish zarur.
