§= Δ/A ·100%,
bu faqat o‘lchash asboblari uchun qo‘llaniladi.
Nisbiy xatolik — absolut xatolikning haqiqiy qiymatga nisbatini bildiradi va foiz (%)da ifodalanadi:
b= [(A — X )/X ]·100 = (Δ/X )·100%.
h h h
O‘lcha sh sharoiti tartiblariga ko‘ra :
Statik xatoliklar — vaqt mobaynida kattalikning o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan xatoliklar. O‘lchash vositalarining statik xatoligi shu vosita bilan o‘zgarmas kattalikni o‘lchashda hosil bo‘ladi. Agar o‘lchash vositasining pasportida statik sharoitlardagi o‘lchashning chegaraviy xatoliklari ko‘rsatilgan bo‘lsa, u holda bu ma'lumotlar dinamik sharoit- lardagi aniqlikni tavsiflashga nisbatan tatbiq etila olmaydi.
Dinamik xatoliklar — o‘lchanayotgan kattalikning vaqt mobaynida o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lgan xatoliklar sanaladi. Dinamik xatoliklarning vujudga kelishi o‘lchash vositalarining o‘lchash zanjiridagi tarkibiy elementlarning inersiyasi tufayli deb izohlanadi. Bunda o‘lchash
zanjiridagi o‘zgarishlar oniy tarzda emas, balki muayyan vaqt davomida amalga oshirilishi asosiy sabab bo‘ladi.
Kelib chiqi sh i sababi ( sharoiti)ga ko‘ra : Asosiy va qo‘shimcha xatoliklarga bo‘linadi.
Normal (graduirovka) sharoitda ishlatiladigan asboblarda hosil bo‘ladigani asosiy xatolik deyiladi. Normal sharoit deganda
temperatura 20˚C ± 5˚C, havo namligi 65% ± 15%, atmosfera bosimi (750±30) mm Hg, ta'minlash kuchlanishi nominalidan ± 2% o‘zgarishi mumkin va boshqalar.
Agar asbob shu sharoitdan farqli bo‘lgan tashqi sharoitda ishlatilsa, hosil bo‘ladigan xatolik qo‘shimcha xatolik deyiladi.
Mohiyati, tavsiflari va bartaraf etish imkoniyatlariga ko‘ra:
muntazam xatoliklar;
tasodifiy xatoliklar;
qo‘pol xatoliklar yoki yanglishuv.
Munta am xatolik deb, umumiy xatolikning takroriy o‘lchashlar mobaynida muayyan qonuniyat asosida hosil bo‘ladigan, saqlanadigan yoki o‘zgaradigan tashkil etuvchisiga aytiladi.
Umumiy xatolikni quyidagicha tasvirla- shimiz mumkin (6.1-rasm):
Muntazam xatoliklarning kelib chiqish sabablari turli-tuman bo‘lib, tahlil va tekshiruv asosida ularni aniqlash va qisman yoki butkul bartaraf etish mumkin bo‘ladi. Muntazam xatoliklarning asosiy guruhlari quyidagilar hisoblanadi:
asbob (qurilma) xatoliklar;
subyektiv xatoliklar.
6.1-rasm.
O‘lchash usulining nazariy jihatdan aniq asoslanmaganligi natijasida uslubiy xatolik kelib chiqadi.
O‘lchash vositalarining konstruktiv kamchiliklari tufayli kelib chiqadigan xatolik asbob xatoligi deb ataladi. Masalan: asbob shka- lasining noto‘g‘ri darajalanishi, qo‘zg‘aluvchan qismining noto‘g‘ri mahkamlanishi va hokazolar.
Subyektiv xatolik — kuzatuvchining aybi bilan kelib chiqadigan xatolikdir.
MUNTAZAM XATOLIKLARNI KAMAYTIRISH USULLARI
Umuman, muntazam xatolikni yo‘qotish yo‘li aniq ishlab chiqilmagan. Lekin, shunga qaramay, muntazam xatolikni kamayti- rishning ba'zi bir usullari mavjud.
Xatoliklar chegarasini nazariy jihatdan baholash, bu uslub o‘lchash uslubini, o‘lchash vositalarining xarakteristikalarini, o‘lchash tenglamasini va o‘lchash sharoitlarini tahlil qilishga asoslanadi. Masalan, o‘lchash asbobining parametrlari yoki tekshirilayotgan zanjirning ish rejimini bilgan holda biz uning tuzatmasini (xatoligini) topishimiz mumkin. Xatolik, bunda asbobniig iste'mol qiluvchi quvvatidan, o‘lchanayotgan kuchlanishning chastotasi oshishidan hosil bo‘lishi mumkin.
Xatolikni o‘lchash natijalari bo‘yicha baholash. Bunda o‘lchash natijalari har xil prinsipdagi usul va o‘lchash apparaturasidan (vositalaridan) olinadi. O‘lchash natijalari orasidagi farq — muntazam xatolikni xarakterlaydi. Bu uslub yuqori aniqlikdagi o‘lchashlarda ishlatiladi.
Har xil xarakteristikaga ega bo‘lgan, lekin bir xil fizik prinsipda ishlaydigan apparatura yordamida o‘lchash usuli. Bunda o‘lchash ko‘p marotaba takrorlanib, o‘lchash natijalari muntazam statistika usuli yordamida ham ishlanadi.
O‘lchash apparaturasini ishlatishdan oldin sinovdan o‘tkazish. Bu usul ham aniq o‘lchashlarda ishlatiladi.
Muntazam xatoliklarni keltirib chiqaruvchi sabablarni yo‘qotish yo‘li. Masalan, tashqi muhit temperaturasi o‘zgarmas qilib saqlansa, o‘lchash vositasini tashqi maydon ta'siridan himoyalash maqsadida ekranlashtirilsa, manba kuchlanishi turg‘unlashtirilsa (stabillashtirilsa) va h. k.
Muntazam xatolikni yo‘qotishning maxsus usulini qo‘llash: o‘rin almashtirish (o‘rindoshlik), differensial usuli, simmetrik kuzatishlardagi xatoliklarni kompensatsiyalash usuli.
TASODIFIY XATOLIKLAR VA ULARNING TAQSIMLANISHI
Tasodifiy xatolik biror fizik kattalikni takror o‘lchaganda hosil bo‘ladigan, o‘zgaruvchan, ya'ni ma'lum qonuniyatga bo‘ysinmagan holda kelib chiqadigan xatolikdir. Bu xatolik ayni paytda nima sababga
ko‘ra kelib chiqqanligi noaniqligicha qoladi, shuning uchun ham uni yo‘qotish mumkin emas. Haqiqatda o‘lchash natijasida tasodifiy xatolikni mavjudligi takror o‘lchashlar natijasida ko‘rinadi va uni hisobga olish, o‘lchash natijasiga uning ta'siri (yoki o‘lchash aniqligini baholash) matematik statistika usuli yordamida amalga oshiriladi.
Bevosita o‘lchashlar natijasining xatoliklarini baholashda quyidagi funksiyadan foydalaniladi:
y = f (x1, x2, ..., xn),
bu yerda: f — aniq funksiyadir, x1, x2, ..., xn — bevosita o‘lchash natijasi.
Xatolikni baholash uchun esa xatolikning taxminiy formulasidan foydalaniladi.
Absolut (mutlaq) xatolikning maksimal qiymati quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
Δy
i1
xi x0
·Δxi.
Xatolikning nisbiy qiymati esa quyidagi formuladan topiladi:
Δy m x
Δy
i bx
y i1
y
xi xm
Tasodifiy xatolik esa (uning dispersiyasi) quyidagicha hisoblanadi:
m y 2
i
y
σ
2
i1 xi
xi xm
· σ2 .
O‘lchash vositalarining aniqligini, qanchalik aniq o‘lchashini baholash uchun o‘lchash vositalarining aniqlik sinfi degan tushuncha kiritilgan. Aniqlik sinfi — bu o‘lchash vositalarining shunday umumlashgan xarakteristikasi bo‘lib, ularning yo‘l qo‘yishi mumkin bo‘lgan asosiy va qo‘shimcha xatoliklari chegarasi (doirasi) bilan aniqlanadi. Demak, aniqlik sinfi o‘lchash vositasining aniqlik ko‘rsatkichi emas, balki uning xususiyatlari bilan belgilanadi.
O‘lchash vositalarining absolut xatoligi o‘lchanadigan kattalikning o‘zgarishiga bog‘liq, shuning uchun ham absolut xatolik ifodasi ikki tashkil etuvchidan iborat deb qaraladi. Masalan, absolut xatolikning maksimal qiymati quyidagicha ifodalanadi: | Δ | max = | a | + | bx |.
Xatolikning birinchi tashkil etuvchisi o‘lchanadigan kattalikning qiymatiga bog‘liq bo‘lmaydi va u additiv xatolik deyiladi. Ikkinchi tashkil etuvchisi esa o‘lchanadigan kattalikning qiymatiga (o‘zgarishiga) bog‘liq bo‘lib, multipli- kativ xatolik deb ataladi:
O¹LCHASH ANIQLIGINING EHTIMOLIY BAHOLANISHI
O‘lchash natijalarini qayta ishlash usullarini o‘rganishdan maqsad, o‘lchash natijasining o‘lchanadigan kattalikning asl (chinakam) qiymatiga qanchalik yaqin ekanligini aniqlash yoki uning haqiqiy qiymatini topish, o‘lchashda vujudga keladigan xatolikning o‘zgarish harakterini aniqlash va o‘lchash aniqligini baholashdir.
Bir narsaga alohida ahamiyat berishingizni so‘raymiz. Yuqorida oldingi mavzularda aytilganidek, muntazam xatoliklarni chuqur tahlil asosida aniqlashimiz va maxsus choralarni ko‘rib, so‘ngra ularni bartaraf etishimiz yoki kamaytirishimiz mumkin ekan. Tasodifiy xatoliklarda esa bu jumla o‘rinli emas. Bu turdagi xatoliklarni faqat baholashimiz mumkin.
Har qanday fizik kattalik o‘lchanganda, uning taxminiy qiymati aniqlanadi, bu qiymatni esa tasodifiy kattalik deb hisoblanadi va u ikki tashkil etuvchidan iborat bo‘ladi. Birinchi tashkil etuvchisi takror o‘lchashlarda o‘zgarmaydigan yoki ma'lum qonun bo‘yicha o‘zgaradigan (ko‘payuvchi yoki kamayuvchi) bo‘lib, uni munta am xatolik deyiladi, bu tashkil etuvchini — matematik kutilish deb yuritish mumkin. Ikkinchi tashkil etuvchisi esa tasodifiy xatolik bo‘ladi.
Agar o‘lchashda vujudga keladigan xatolik normal qonun bo‘yicha (Gauss qonuni) taqsimlanadi desak, u holda uni matematik tarzda quyidagicha yozish mumkin:
Bu yerda: y (b) — tasodifiy xatolikning o‘zgarish ehtimoli; σ — o‘rtacha kvadratik xatolik; b — tuzatma yoki b= x — xi, xi — alohida
o‘lchashlar natijasi, x esa o‘lchanadigan kattalikning ehtimoliy qiymati yoki uning o‘rtacha arifmetik qiymati.
O‘lchanadigan kattalikning o‘rtacha arifmetik qiymati quyidagicha topiladi:
x x1 x2 x3 ... xn .
n
Bu yerda: x1, x2, ..., xn — alohida o‘lchashlar natijasi; n — o‘lchashlar soni. σ o‘rtacha kvadratik xatolik quyidagicha topiladi:
σ= .
6.2-rasmda o‘rtacha kvadratik xatoliklarning har xil qiymatlarida xatolikning o‘zgarish egri chiziqlari ko‘rsatilgan. Grafikdan ko‘rinib turibdiki, o‘rtacha kvadratik xatolik qanchalik kam bo‘lsa, xatolikning kichik qiymatlari shunchalik ko‘p uchraydi. Demak, o‘lchash shun- chalik yuqori aniqlikda olib borilgan hisoblanadi.
O‘lchash aniqligi ehtimollik nazariyasi pozitsiyasiga asoslanib baholanadi; ya'ni ishonchli interval va uni xarakterlovchi ishonchli ehtimollik qabul qilinadi.
Odatda, ishonchli interval ham, ishonchli ehtimollik ham konkret o‘lchashlar sharoitiga qarab tanlanadi. Masalan, tasodifiy xatolikning normal qonun bo‘yicha taqsimlanishida (o‘zgarishida) ishonchli interval +3σ÷ —3σ gacha, ishonchli ehtimollik esa 0,9973 qabul
qilinishi mumkin. Bu 370 tasodifiy
xatolikdan bittasi o‘zining absolut qiymati bo‘yicha 3σ dan katta bo‘ladi va uni qo‘pol xatolik deb hisoblab, o‘lchash
natijalarini qayta ishlashda hisobga olinmaydi degan so‘zdir.
O‘lchash natijasining aniqligini baho- lashda ehtimoliy xatolikdan foyda- laniladi. Ehtimoliy xatolik esa shunday xatolikki, unga nisbatan qandaydir kattalikni qayta o‘lchaganda tasodifiy
xatolikning bir qismi absolut qiymati 6.2-rasm.
3 — 235 ZAK. 33
bo‘yicha ehtimoliy xatolikdan ko‘p, ikkinchi qismi esa undan shuncha kam bo‘ladi. Bundan ehtimoliy xatolik ishonchli intervalga teng bo‘lib, ishonchli ehtimollik R = 0,5 bo‘lishi kelib chiqadi.
Tasodifiy xatolik normal qonun bo‘yicha taqsimlanganda
ehtimoliy xatolik quyidagicha topilishi mumkin:
2
г= 3 σn = ,
bu yerda:
n
o‘rtacha arifmetik qiymat bo‘yicha kvadratik
xatolikdir. Ehtimoliy xatolik bu usulda, ko‘pincha o‘lchashni bir necha o‘n, hattoki yuz marotaba takrorlash imkoniyati bo‘lgandagina aniqlanadi. Ba'zida o‘lchashni juda ko‘p marotaba takrorlash imko- niyati bo‘lmaydi, bunday holda; ehtimoliy xatolik tyudent koef- fitsienti yordamida aniqlanadi. Bunda koeffitsient o‘lchashlar soni va qabul qilingan ishonchli ehtimollik qiymati bo‘yicha maxsus jad- val (1-jadval)dan olinadi. Bu holda o‘lchanadigan kattalikning haqiqiy qiymati quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi:
x = x ± tn σ n,
bu yerda: tn — tyudent koeffitsienti.
hunday qilib, o‘rtacha kvadratik xatolik o‘lchanadigan kattalik-
ning haqiqiy qiymati uning istalgan o‘rtacha arifmetik qiymati atrofida bo‘lish ehtimolini topishga imkon beradi, n →∞ bo‘lganda σ n → 0
n
yoki o‘lchash sonini ko‘paytirish bilan σ → 0 ga intilib boradi. Bu
esa o‘z navbatida o‘lchash aniqligini oshiradi.
Albatta, bundan o‘lchash aniqligini istalgancha oshirish (ko‘tarish) mumkin, degan xulosaga kelmaslik kerak, chunki o‘lchash aniqligi, tasodifiy xatolik to muntazam xatolikka tenglashguncha oshadi.
huning uchun, tanlab olingan ishonchli interval va ishonchli ehtimollik qiymatlari bo‘yicha kerakli o‘lchashlar sonini aniqlash mumkin, bu esa tasodifiy xatolikning o‘lchash natijasiga ham ta'sir ko‘rsatishini ta'minlasin. Uning nisbiy birlikdagi qiymati:
г= Δx ·100%,
x
bu yerda: Δx = t n σ n.
STYUDENT HOEFFITSIENTLARI
1-jadval
|
P
|
n
|
0,6
|
0,7
|
0,8
|
0,9
|
0,95
|
0,98
|
0,99
|
2
|
1,38
|
2,0
|
3,1
|
8,3
|
17,7
|
31,8
|
63,7
|
5
|
0,94
|
1,2
|
1,5
|
2,1
|
2,8
|
3,7
|
4,8
|
10
|
0,88
|
1,2
|
1,4
|
1,8
|
2,3
|
2,8
|
3,3
|
20
|
0,86
|
1,1
|
1,3
|
1,7
|
2,1
|
2,5
|
2,9
|
40
|
0,85
|
1,2
|
1,3
|
1,7
|
2,0
|
2,4
|
2,7
|
60
|
0,85
|
1,0
|
1,3
|
1,7
|
2,0
|
2,4
|
2,7
|
120
|
0,85
|
1,0
|
1,3
|
1,7
|
2,0
|
2,4
|
2,6
|
2-jadval
|
P
|
г
|
0,7
|
0,9
|
0,95
|
0,99
|
1,0
|
3
|
5
|
7
|
11
|
0,5
|
6
|
13
|
18
|
31
|
0,4
|
8
|
19
|
27
|
46
|
0,3
|
13
|
32
|
46
|
78
|
0,2
|
29
|
70
|
99
|
171
|
0,1
|
169
|
223
|
397
|
169
|
O¹LCHASH O¹ZGARTKICHLARI
O‘lchash o‘zgartkichlari, umuman, biror o‘lchanadigan kattalik- ni keyingi o‘zgartirish yoki o‘lchash uchun qulay bo‘lgan shakldagi kattalikka o‘zgartirish uchun xizmat qiladi. Elektrik kattaliklarni o‘lchashda ko‘pincha shunt va qo‘shimcha rezistorlar, kuchlanish bo‘lgichlari, o‘lchash transformatorlari, to‘g‘rilagichli o‘zgartkichlar va h.k. ishlatiladi.
Shunt (inglizcha shunt — tarmoq demakdir) nisbatan kichik, lekin o‘zgarmas qarshilikli rezistordir. U qator o‘lchash asboblarining tok
7.1-rasm.
bo‘yicha o‘lchash chegaralarini kengaytirish uchun xizmat qiladi va o‘lchash mexanizmi (O‘M) ga parallel ulanadi (7.1-rasm).
Bunda o‘lchanadigan tok I yo‘lida tarmoq hosil bo‘ladi: bitta tarmoqning qarshiligi Rsh bo‘lgan shunt, ikkinchi tarmoqni esa qarshiligi RA bo‘lgan o‘lchash mexanizmining g‘altagi hosil qiladi.
Elementlarni parallel ulash shartiga ko‘ra tarmoqlar o‘rtasida tok
ularning qarshiligiga teskari proporsional ravishda taqsimlanadi:
IA / Ish = Rsh / RA
yoki bu ifodani (nIA — IA)Rsh = RAIA ko‘rinishda yozsak, u holda shuntning zarur qarshiligi Rsh = RA/(n — 1) bo‘ladi va bu yerda: n — shuntlash koeffitsienti deyiladi. huntlash tufayli o‘lchash mexanizmi
orqali o‘tadigan tok o‘lchanadigan tokning kam qismini tashkil qiladi, bu esa o‘lchash mexanizmini tayyorlash va ishlatishni sezilarli oson- lashtiradi. huntning to‘rtta qismasi bo‘lib, ikkitasi tok qismasi deyilib, shuntni o‘lchanadigan tok zanjiriga ulash uchun qolgan ikkitasi potensial qismasi bo‘lib, o‘lchash mexanizmi tarmog‘iga ulash uchun xizmat qiladi. To‘rtta qisma kontaktlar o‘tish qarshiliklarining shunt va o‘lchash mexanizmi o‘rtasida tokning taqsimlanishiga ta'sirini yo‘qotish uchun zarur. Temperatura o‘zgarganda tokning taqsim- lanishi buzilmasligi uchun shuntlash koeffitsienti n ning doimiyligi- ni, boshqacha aytganda tarmoq qarshiliklarining doimiyligini ta'minlash zarur. huning uchun ham shunt temperatura kengayish koeffitsienti juda kichik bo‘lgan maxsus qotishma — manganindan tayyorlanadi.
huntlar o‘zi iste'mol qiladigan quvvati kam bo‘lgan o‘lchash mexanizmlari bilan birga ishlatiladi, bunga sabab shuntning qizishi o‘lchash mexanizmi qizishidan (n — 1) marta katta. huning uchun
magnitoelektrik va to‘g‘rilagichli o‘lchash mexanizmlari shuntlar bilan ta'minlanadi.
Qo‘shimcha re7istorlar nominal kuchlanishda voltmetr tokini uning
V NOM
nominal qiymatigacha I cheklash uchun xizmat qiladi. Voltmetr
q
u
o‘lchash mexanizmining chulg‘ami asbobning strelkasi butun shkala bo‘yicha og‘adigan tokka hisoblangan. Bu tok voltmetrlarda juda kichik (taxminan 0,1 — 50 mA) bo‘ladi. O‘lchash mexanizmi mis chulg‘amining qarshiligi Rv nisbatan katta emas, u qo‘shimcha rezistor
V NOM
qarshiligi bilan I
= UNOM
/ (R
+ R ) bo‘lguncha to‘ldiriladi va
q
u
qo‘shimcha rezistorning zarur qarshiligi R = R (m — 1) bo‘ladi.
Qo‘shimcha rezistorlar manganin yoki konstantadan tayyorlana-
di. Bu esa butun o‘lchash zanjirining qarshiligi o‘zgarmas bo‘lishi, temperatura va o‘zgaruvchan tok chastotasiga bog‘liq bo‘lmasligini ta'minlashi zarur.
Voltmetr va fazometrlarning kuchlanish zanjirlari, chastotomer- lar kabi asboblar qo‘shimcha rezistorlar bilan ta'minlanadi. Qo‘shimcha rezistorda sochiladigan quvvat va nominal kuchlanishga bog‘liq holda qo‘shimcha rezistor asbob korpusi ichida yoki undan alohida o‘rnatiladi.
O‘zgaruvchan tok zanjirlarida yuqori kuchlanishlarda voltmetr- lar va o‘lchash asboblarining kuchlanish zanjirlari o‘lchash kuchlanish transformatorlari orqali ulanadi.
O¹LCHASH TOK TRANSFORMATORI
O‘lchash tok transformatori, odatda, yuqori o‘zgaruvchan tokni oddiy asbob yordamida o‘lchab bo‘ladigan nisbatan kichik toklarga o‘zgartirishda ishlatiladi.
O‘lchash tok transformatorlarining ishlatilishi asboblar bilan ishlaydigan xodim uchun xavfsizdir, chunki asboblar past kuchlanishli zanjirga ulangan, shu sababli ularning konstruksiyasi birmuncha sod- dalashtirilgan bo‘ladi.
O‘lchash tok transformatorlari bir-biridan o‘zaro izolatsiyalangan va ferromagnit o‘zakka joylashtirilgan ikkita chulg‘amlardan (w 1w 2) iborat bo‘ladi.
Tok transformatorida birlamchi I 1 tok ikkilamchi I2 tokdan katta,
1
shuning uchun ularda w < w bo‘ladi.
2
Birlamchi chulg‘am, odatda I 1H ga bog‘liq holda ma'lum ko‘ndalang kesimga ega bo‘lgan simdan o‘raladi. Ikkilamchi chulg‘am
esa hamma standart tok transformatorlarida bir xil ko‘ndalang kesimga ega bo‘lgan simdan o‘raladi.
O‘lchash tok transformatorlari, odatda o‘zgaruvchan tok zanjir- larida tok o‘lchashda ishlatiladigan asboblarning o‘lchash diapazonini kengaytirishda ishlatiladi.
Tok transformatorining birlamchi I1N toki 1 — 40000 A gacha bo‘lgan chegarada, ikkilamchi I2N toki 1; 2; 2,5; 5 A bo‘lishi mumkin (7.2-rasm).
Tok transformatorining birlamchi chulg‘ami tarmoqqa ketma- ket ulanib, uning ikkilamchi chulg‘amiga qarshiligi juda kichik bo‘lgan asboblar (ampermetr, vattmetrning tok chulg‘ami) ulanadi. Mana shu asboblarning ko‘rsatishiga qarab o‘lchanadigan kattalikning qiymatini topish mumkin. Buning uchun asbob ko‘rsatishini transformatsiya koeffitsientiga ko‘paytirish kerak:
It = K1 I2; K1 = I1 / I2,
bu yerda: K1 — tok transformatorining haqiqiy transformatsiya koeffitsienti deb atalib, u birlamchi tok I1 ning ikkilamchi tok I2 ga nisbatidan topiladi.
1
Haqiqiy transformatsiya koeffitsienti K tok transformatoridagi
har xil nagruzka (yuklama)lar uchun o‘zgaruvchan miqdordir. K1
tok transformatorining ish rejimiga (holatiga), ikkilamchi nagruz-
7.2-rasm. 7.S-rasm.
kaning (yukining) qiymati va xarakteriga, tok chastotasiga, o‘zak materialining sifatiga bog‘liq, shuning uchun ham ikkilamchi chulg‘amga ulangan asbobning ko‘rsatishi haqiqiy emas, balki nominal transformatsiya koeffitsientiga ko‘paytiriladi. Bu koeffitsient tok transformatorining asosiy parametri bo‘lib, zavod shchitida ko‘r- satiladi. Tok transformatorida uning ikkilamchi chulg‘amiga ulangan
2
1
ampermetrning ko‘rsatishi I va nominal transformatsiya koeffitsienti
lanadi:
1
1H
I 1 = K
I2.
Tok transformatorlari orqali ulanadigan va shkalasi K1 emas, K1N
ni hisobga olib darajalangan o‘lchash asboblari o‘lchashda muqarrar
xatoliklarga ( f 1) olib keladi. Bu xatolik tok bo‘yicha yuz beradigan xatolik yoki transformatsiya koeffitsienti xatoligi deyiladi:
f1 = [(K1H I2 — K1I2)/K1I2]100% = [(K1H — KI)/KI]100%.
Tok transformatorlarida tok bo‘yicha yuz beradigan xatolikdan tashqari burchak xatoligi ham bo‘ladi. Burchak xatoligi deb birlamchi
2
tok vektori I bilan 180˚ ga burilgan ikkilamchi tok vektori orasidagi
burchak tushuniladi va burchak minutlarda o‘lchanadi. Agar 180˚ ga burilgan ikkilamchi tok vektori I 2 tok vektori I 1 dan ilgarilanadigan bo‘lsa, burchak xatolik musbat, aks holda manfiy hisoblanadi. 7.3-
rasmda tok transformatori xatoliklarining o‘zgarish egri chiziqlari ko‘rsatilgan, burchak xatolik faqat fazaga sezgir bo‘lgan asboblar (vattmetr, hisoblagich, fazometr)da yuz beradigan xatoliklargagina ta'sir qiladi.
Yo‘l qo‘yiladigan xatoliklarning qiymatiga qarab, tok transformatori quyidagi aniqlik sinflariga bo‘linadi: 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 4.
Tok transformatorlari aniqlik sinfidan tashqari nominal ikkilamchi yuklama orqali ham xarakterlanadi. Nominal ikkilamchi yuklama deb, transformatorning ikkilamchi zanjiriga ulangan o‘lchash asboblari chulg‘amlari va tutashtiruvchi o‘tkazgichlarning shunday eng katta qarshiligi tushuniladiki, bunda asbobning xatoliklari yo‘l qo‘yilgan chegaradan o‘tmaydi. Nominal ikkilamchi yuklama Z transforma- torning schetida Om yoki VA (volt-Amper)da ko‘rsatiladi.
w
Agar ikkilamchi yuklamaning qarshiligi cheksiz bo‘lib ketsa, ya'ni ikkilamchi chulg‘am uzilsa, unda ikkilamchi chulg‘amni magnitsiz- lovchi amper o‘ramlari soni nolga teng bo‘lib qoladi (I2 W2 = 0) va
1
1
birlamchi chulg‘am magnitlovchi kuchi I ning hammasi o‘zakni
magnitlashga sarflanadi. Magnit oqimining kuchayishi tufayli ikkilamchi chulg‘amdagi EYuK oshib, transformator ishi uchun xavfli bo‘lgan qiymatlarga yetishi mumkin. Magnit oqimining oshishi o‘zakdagi aktiv isrofni keskin oshiradi, natijada po‘lat o‘zak juda qizib ketadi. hu sababli tarmoqqa ulangan tok transformatorining ikkilamchi chulg‘ami zanjirini uzish qat'iyan man qilinadi. Tok transformatorlarining konstruksiyalari xilma-xil bo‘ladi. Vazifalari- ga qarab, ular bir chegarali yoki ko‘p chegarali, ko‘chma yoki statsionar, o‘rnatilishi bo‘yicha ichki va tashqi, omburli qilib yasaladi.
AKTIV MASSHTABLI O¹ZGARTKICHLAR
Aktiv masshtabli o‘zgartkichlar deganda, asosan har xil sxema bo‘yicha ishlangan kuchaytirgichlar tushuniladi, ular umuman aktiv to‘rt qutbli qurilma bo‘lib, kirishiga kuchaytiriladigan signal berilib, chiqishiga nagruzka (yuklama) ulanadi. Kuchaytirgich shunday o‘zgartkichki, ularda yordamchi kuchlanish manbayi energiyasi hisobiga kirish signali kuchaytiriladi. Kuchaytirgichlarda kirish va chiqish signallari o‘zaro bir-biri bilan uzluksiz va bir qiymatli bog‘liqlikda bo‘lishi mumkin.
Kuchaytirgichlar, asosan, kuchaytiriladigan elektr signalning turi bo‘yicha, chastotani o‘tkazish kengligi bo‘yicha, kuchaytiruvchi elementlarning turi va ularning ulanish sxemalari bo‘yicha, ketma- ket joylashgan kuchaytirish elementlarining (kaskadlarining) soni bo‘yicha va h. k. bo‘yicha tabaqalanadi.
Kuchaytirgichlar bir-biridan chastotani o‘tqazish kengligi bo‘yicha farq qilib, o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok kuchaytirgichlariga bo‘linadi. 7.4-a, b rasmda teskari bog‘liqlik sxemasi bo‘yicha ishlangan
kuchaytirgichlar keltirilgan.
Kuchlanish bo‘yicha teskari bog‘lanish zanjirining uzatish koeffitsienti quyidagiga teng bo‘ladi:
|
