§= (2r/R )·100% = (0,02/1)·100% = 2%




Download 0,79 Mb.
bet8/9
Sana07.09.2024
Hajmi0,79 Mb.
#270479
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
Elektr olchov asboblari kitob


§= (2r/R )·100% = (0,02/1)·100% = 2%.
O‘zgarmas tok ko‘priklarining asosiy xarakteristikalaridan biri ularning sezgirligi hisoblanadi. Amalda ko‘prikning sezgirligini baholash uchun nisbiy sezgirlik ifodasidan foydalaniladi:
S = Δα/[(ΔR /R )·100] = [Δα/(ΔR ·100)]R [bo‘lak/%],(11.6)
1 2 1 2
5 — 235 ZAK. 65


11.4-rasm.


bu yerda: Δα — galvanometr ko‘r- satkichining og‘ish burchagi (shkala bo‘- laklarida ifodalanadi); ΔR1/R2 — yelka qarshiligining nisbiy o‘zgarishi.
Qo‘shaloq o‘zgarmas tok ko‘priklari asosan 1 Ω dan kichik bo‘lgan qar- shiliklarni o‘lchash uchun xizmat qiladi. 11.4-rasmda uning prinsipial sxemasi keltirilgan.
xemada RN — namuna qarshilik;

Rx — noma'lum qarshilik; r — ko‘prikning Rx va RN qarshiliklari ulanadigan qisqichlarni o‘zaro tutashtiruvchi simning qarshiligi.
RN va Rx ketma-ket ulanib, ulardan I tok o‘tkaziladi. Qo‘shaloq

ko‘prik asosan R , R , R va R
qarshiliklardan iborat.

1 2 3 4
Ko‘prikning muvozanat holati Ir = 0 ni hisobga olib, Kirxgof-
ning II qonuniga asosan:

  1. Rx — R2 — r — R1 konturi uchun quyidagi tenglamani yozamiz:

I3Rx + I2R2 — I1R1 = 0; (11.7)

  1. R4 — RN — RS — r konturi uchun:


2 4 3 N 1 3
I R + I R — I R = 0; (11.8)

4 3
d) r — R — R konturi uchun:

(I — I )r — I R — I R
= 0. (11.9)

3 2 2 4 1 3

x
(11.7), (11.8), (11.9) tenglamalarni birgalikda yechib, R ni topamiz:
Rx = RN (R1/R3) + [rR4/R2 + R4 + r)] (R1/R3 — R2/R4).(11.10)
(11.10) tenglamadan Rx ni hisoblab topish ancha qiyin.

Ifodadan ko‘rinib turibdiki, agar R /R = R /R
shart bajarilsa,

1 3 2 4
ifodaning o‘ng tomonidagi ikkinchi qo‘shiluvchi nolga teng bo‘ladi
va ifoda ancha soddalashadi. U holda ko‘prikning muvozanat sharti quyidagicha yoziladi:
RX = RN(R1/R3). (11.11)
hunday qilib, qo‘shaloq ko‘prik muvozanat holatiga keltirilgan- da bir vaqtda ikki shart bajariladi.
Tutashtiruvchi simlarning qarshiliklari o‘lchash aniqligiga juda katta ta'sir etadi, chunki ularning qiymati taxminan 0,01 Ω ni tashkil

qiladi va u R1, R2, R3, R4 qarshiliklarga nisbatan juda kichik. R1, R2, R3, R4 qarshiliklar esa 10 Ω dan kichik bo‘lmaydi.
Hozirgi vaqtda qo‘shaloq ko‘priklarda R1 va R3 qarshiliklar

4

2
shtepselli qarshilik magazinlari ko‘rinishida ishlanadi. R va R esa,
to‘rt yoki besh dekadali richagli almashlab ulovchi qurilmali qarshilik magazinlari ko‘rinishida bo‘ladi.
Bu holda qarshiliklarni bir vaqtda qat'iy bir xil rostlashga imkon bo‘ladi. Qo‘shaloq ko‘prikning sezgirligi nol-ko‘rsatkichning sezgirligiga, ko‘prik zanjirining parametrlariga va ish tokining qiymatiga bog‘liq.
Odatda qo‘shaloq ko‘priklar 10 Ω dan 106—108 gacha bo‘lgan qarshiliklarni o‘lchash uchun ishlatiladi.
11.5-rasmda kichkina qarshiliklarni o‘lchash uchun R-329 turi- dagi ko‘prikning soddalashtirilgan sxemasi keltirilgan. Qarshiliklar shtepselli qarshilik magazinlari ko‘rinishida ishlanadi.

11.5-rasm.


R2 va R4 esa, to‘rt yoki besh dekadali richagli almashlab ulovchi qurilmali qarshilik magazinlari ko‘rinishida bo‘ladi.
R-329 turidagi ko‘prik 108 dan 106 Ω gacha bo‘lgan qarshiliklarni o‘lchash uchun mo‘ljallangan. O‘lchash xatoligi ko‘prikning o‘lchash chegarasiga bog‘liq bo‘lib, 0,05 dan 2% gacha bo‘ladi.
olishtirish yelkasi R1 beshta dekadali magazin qarshiliklaridan iborat: 10×100; 10×1; 10×0,1 va 10×0,01 Ω.
Nisbat yelkalarning (R2 va R3) har qaysisi to‘rtta: 10, 100, 1000 va 10000 Ω qarshiliklardan tuzilgan.
Namuna qarshilik RN blokiga ikkita 1 va 0,001 Ω qarshilik kiradi,
«Qo‘pol» knopkasi bosilganda nol ko‘rsatkich bilan ketma-ket 51 kΩ qarshilik ulanadi.
«Aniq» knopkasi bosilganda nol ko‘rsatkich sxemaga bevosita ulanadi. Nol ko‘rsatkichning tinchlanishi «tinchlanish» knopkasi yordamida amalga oshiriladi.
Ko‘prikning sxemasi kichik Ω li qarshiliklarni o‘lchashda ichki
va tashqi qarshilik qiymatini o‘zgartirib, ko‘prikning o‘lchash
chegarasini o‘zgartirishi mumkin. Namuna qarshiligining bloki to‘rtta

knopkaga: ikkitasi I va I — tokniki va ikkitasi U va U
potensiallarniki

1 2 1 2
hamda namuna qarshiligini sxemaga ulovchi shtepselli kolodkaga
ega. Namuna qarshiliklardan o‘tuvchi tokning qiymatlari: 0,5 A (RN = 1 Ω) va 32 A (RN = 0,001 Ω).



  1. TOK, KUCHLANISH VA QARSHILIKNI KOMPENSATSION USULDA O¹LCHASH




    1. O¹ZGARMAS TOK POTENSIOMETRI



O‘zgarmas tok potensiometrining ishlash prinsipi o‘lchanadigan kattalik-
ning (Ix, Ux, Ex, Rx) aniq kuchlanish (kompensatsiyalovchi) bilan o‘zaro muvozanatlashuviga asoslanadi.
12.1-rasmda qo‘l bilan muvoza- natlanuvchi o‘zgarmas tok potensio- metrining sxemasi keltirilgan.
Potensiometr yordamida noma'-

x
lum EYuK E ni o‘lchash jarayoni 2

12.1-rasm.
qismdan iborat bo‘ladi:

  1. Har xil potensiometr turi uchun aniq qiymatga ega bo‘lgan ish toki Ii ni o‘rnatish.

  2. Noma'lum EYUK Ex ni o‘lchash.

Ish tok Ii ni o‘rnatish uchun ulagich U ni «1» holatga qo‘yiladi va R1 qarshilikni o‘zgartirib galvanometr ko‘rsatkichi nolga keltiriladi. Bunda namuna Rn qarshilikdagi kuchlanish pasayishi normal element elektr yurituvchi kuchi En ga teng bo‘ladi:
En = II·Rn, (12.1)
bu ifodadan ish tokini topamiz:
In = En/Rn. (12.2)

k
o‘ngra ulagich U ni «2» holatga qo‘yiladi. R qarshilik dastasi D
ni surib Uk ni Ex ga tenglashtiriladi, ya'ni bu holda ham galvanometr ko‘rsatkichi nolga keltiriladi:
Ex = Uk = IIRk. (12.3)
Yoki (12.2) ifodani hisobga olib, (12.3) ni quyidagicha yozamiz:
Ex = EnRK/Rn. (12.4)

x
Bu ifoda noma'lum EYUK E ni o‘lchash davomida ish tokining
qiymati o‘zgarmas bo‘lishi kerakligini ko‘rsatadi.

x
O‘zgarmas tok potensiometri E ni yuqori aniqlik bilan o‘lchaydi. Bu
aniqlik (12.4) ifodaga ko‘ra normal element EYUK qiymatining aniqligi

n

K
va namunaviy qarshilik R hamda kompensatsion qarshilik R

K
qiymatlarining aniqligiga bog‘liq. Normal element ish tokini o‘rnatish


n
uchun xizmat qiladi, uning aniqlik sinfi 0,005. R
va R
qarshiliklar juda

yuqori aniqlik bilan ishlanadi, ularning xatoligi 0,01% dan oshmaydi. Natijada potensiometr o‘lchash xatoligi 0,02% dan katta bo‘lmaydi.
huni ta'kidlab o‘tish kerakki, potensiometrlarning mukammal- ligi asosan kompensatsion qarshilikning sxemasi va konstruksiyasiga bog‘liq. Kompensatsion qarshiliklar juda xilma-xildir. Aniqligi juda past bo‘lgan potensiometrlarda kompensatsion qarshilik qarshilik magazinlari va reoxorddan iborat bo‘ladi.
Aniqligi yuqori o‘zgarmas tok potensiometrlarida reoxord ishlatilmaydi. Kompensatsion qarshilik shuntlovchi dekadalar va o‘rnini bosuvchi dekadalar deb ataluvchi sxemalar bo‘yicha ishlanadi. O‘zgarmas tok potensiometrlari ish toki zanjirining qarshiligiga qarab, ikki guruhga bo‘linadi: kichik qarshilikli yoki past omli po- tensiometrlar va katta qarshilikli yoki yuqori omli potensiometrlar.

Past omli potensiometrlar taxminan 0,1 Voltgacha bo‘lgan kichik EYuK larni o‘lchashda qo‘llaniladi. Ularning ish toki 1—10—25 mA ga teng bo‘lib, ish toki zanjirining qarshiligi esa bir necha o‘n omdan iborat bo‘ladi. Bu potensiometrlarda nol ko‘rsatkich sifatida kichik kritik qarshilikka ega bo‘lgan magnitoelektrik galvanometrlar ishlatiladi.
Yuqori omli potensiometrlarda ish toki zanjirining qarshiligi 1 V ga 10000 Ω to‘g‘ri keladi. Odatda ish toki 0,1 mA ga teng. Nol ko‘rsatkichi sifatida katta kritik qarshilikka ega bo‘lgan magnitoelektrik galvanometr qo‘llaniladi. Bunday potensiometrlarning yuqori o‘lchash chegarasi 1,2÷2,5 V bo‘ladi.
O‘zgarmas tok potensiometrlari kuchlanish, EYuK, tok va elektr
qarshiliklarini o‘lchash hamda namuna asboblar — ampermetrlar, voltmetrlar va vattmetrlarni tekshirish uchun qo‘llaniladi.
O‘zgarmas tok potensiometrlarining afzalliklari quyidagilardan iborat:

    1. Aniqligi yuqori.

    2. O‘lchanayotgan kuchlanish manbayida hech qanday quvvat sarflanmaydi. EYuK va kuchlanishni aniq o‘lchashga mo‘ljallangan R-37 turidagi potensiometrning aniqlik sinfi 0,02 bo‘lib, yuqori o‘lchash chegarasi 2,1 V ga teng. Potensiometr ko‘rsatishidagi yo‘l

qo‘yiladigan xatolik quyidagi ifoda ±(200 V + 0,4)·10—6 V orqali aniqlanadi. Ifodadagi V potensiometrning ko‘rsatgan qiymati.
12.2-rasmda R-37 potensiometrning soddalashtirilgan sxemasi keltirilgan.

12.2-rasm.


Potensiometr ikki A va B konturlaridan iborat, A konturi I va II o‘lchash dekadalari, 8 Ω li qarshilik va normal element NE dekadalaridan tashkil topgan. B konturi esa III, IV, V, VI o‘lchash dekadalaridan bir guruh tok taqsimlash qarshiliklaridan va 100 Ω li o‘rnatish qarshilikdan tashkil topgan. III dekada batareya bilan ketma- ket ulanadi va undan 1 mA tok o‘tadi. o‘ngra tok tok taqsimlash
qarshiliklariga tarqaladi. Tok taqsimlash qarshiliklari IV, V, VI dekada o‘lchagichlarining cho‘tkasi bilan ulanadi.
B konturidagi ish toki 100 Ω lik o‘rnatish qarshilikdagi kuchla- nishni A konturning II dekadasi 10-pog‘onasidagi kuchlanish bilan
solishtirib o‘rnatiladi.
huni uqtirib o‘tish kerakki, o‘zgarmas tok potensiometrlari yordamida to‘g‘ridan to‘g‘ri kuchlanish yoki EYUK ni o‘lchash mumkin. hu sababli tok va qarshiliklarni o‘lchash uchun bu qiymatlar o‘zlariga proporsional bo‘lgan kuchlanish yoki EYUK ga aylantiriladi.
Tokni o‘lchash. Potensiometr bilan tokni quyidagi sxema yordamida o‘lchanadi (12.3-a rasm).
Noma'lum tok IX o‘tayotgan zanjirga ma'lum namunaviy R0
qarshilik ulanadi va potensiometr bilan bu qarshilikdagi kuchlanish
pasayishi o‘lchanadi. Tokning qiymati esa quyidagi ifodadan hisoblash yo‘li bilan topiladi:
IX = U0/R0, (12.5)
bu yerda: U0 — potensiometr shkalasidan (RK qarshiligining D dastagi holatidan) olingan qiymat, Voltda; R0 — namuna qarshilikning qiymati.

x

0
Qarshilikni o‘lchash. Noma'lum qarshilik R namuna qarshilik R
bilan ketma-ket ulanadi va ulardan I toki o‘tkaziladi (12.3-b rasm).


a)

12.S-a, b rasm.


Potensiometr yordamida R0 va Rx qarshiliklardagi kuchlanish pasayishi U0 va Ux o‘lchanadi:
U0 = IR0, (12.6)
Ux = IRx, (12.7)
(12.6) ni (12.7) ga bo‘lib, Rx ni hisoblash uchun quyidagi ifodani olamiz:
Rx = (Ux/U0)R0. (12.8)
Huchlanishni o‘lchash. O‘zgarmas tok potensiometri yordamida to‘g‘ridan to‘g‘ri taxminan 2 V gacha bo‘lgan kuchlanishlarni o‘lchash mumkin.
Qiymati 2 V dan katta bo‘lgan kuchlanishlarni o‘lchash uchun kuchlanish bo‘lgichlari ishlatiladi, ya'ni kuchlanish bo‘lgichlari yordamida potensiometrning yuqori o‘lchash chegarasi kengaytiriladi. 12.4-rasmda KB-1 (DN-1) turidagi kuchlanish bo‘lgichining elektr
sxemasi keltirilgan.

x

x
Kuchlanish bo‘lgichi to‘rtta aktiv qarshilikdan iborat bo‘lib, umumiy qarshiligi 100 kΩ, «X» qisqichlariga noma'lum kuchlanish ulanadi. Potensiometr bilan bu noma'lum kuchlanishning bir ulushi U', ya'ni «+» qisqichi bilan ikkinchi bo‘lish koeffitsienti ko‘rsatilgan qisqich I orasidagi kuchlanish pasayishi o‘lchanadi. O‘lchanuvchi kuchlanish U quyidagi ifodadan hisoblash yo‘li bilan topiladi:
Ux = Uk(Rb/R) = kUk, (12.9)
bu yerda: Rb — 100 kΩ (bo‘lgich qarshiligi); R — 200, 1000, 10000 Ω qiymatlariga teng bo‘lishi mumkin; k — bo‘lgich koeffitsienti; Uk — potensiometr shkalasidan olinadigan qiymat.
huni aytib o‘tish kerakki, kuchlanish bo‘lgichlarining qo‘llanilishi o‘lchanuvchi manbadan quvvat sarf bo‘lishiga olib keladi.


2. O¹ZGARUVCHAN TOK POTENSIOMETRLARI



12.4-rasm.


O‘zgaruvchan tok potensiomet- rining ishlash prinsipi ham xuddi o‘zgarmas tok potensiometrlarinikidek, Ux (yoki E.Yu.K. Ex) ning kom-

K
pensatsion (aniq) kuchlanish U bilan

o‘zaro kompensatsiyalanishiga asoslanib, kompensatsiya momenti nol- indikator yordamida aniqlanadi.
Noma'lum Ux kuchlanishni kompensatsion UK kuchlanish bilan to‘la kompensatsiya qilish uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak:

  1. Ux na UK kuchlanishlarning modullari o‘zaro teng bo‘lishi;

  2. Ux va UK kuchlanishlar fazalari bo‘yicha bir-biriga teskari bo‘lishi (ya'ni 180˚);

  3. Ux va UK kuchlanishlarning chastotalari o‘zaro teng bo‘lishi;


  1. x

    K


U
va U
kuchlanishlarning shakli (vaqt bo‘yicha o‘zgarishi)

bir xil bo‘lishi kerak.
Birinchi va ikkinchi shartlarning bajarilishi uchun o‘zgaruvchan tok potensiometrining sxemasi shunday tuzilganki, ularda kompensa-
tsion kuchlanish UK ning moduli va fazasini o‘zgartirish imkoniyati bor.
Bu bilan ular o‘zgarmas tok potensiometrlaridan tubdan farq qiladi.
Uchinchi shart bajarilishi uchun potensiometr va kuchlanishi o‘lchanayotgan elektr zanjir bitta manbadan ta'minlanadi.
Ux va UK kuchlanishlarning sinusoida bo‘yicha o‘zgarishini amalda bajarish juda qiyin. huning uchun kompensatsiya asosiy garmonika
bo‘yicha bajariladi va nol indikator sifatida vibratsion galvanometr ishlatiladi.
O‘zgaruvchan tok potensiometrlari ikki turli bo‘ladi:

  1. qutb-koordinatali;

  2. to‘g‘riburchak-koordinatali.

12.5-rasmda to‘g‘riburchak-koordinatali o‘zgaruvchan tok po- tensiometrining soddalashtirilgan elektr sxemasi keltirilgan.
Potensiometr ikki ish zanjiri A va B dan iborat. A ish zanjiri ampermetr A, rostlash qarshiligi R, kuchlanish birligida darajalangan reoxord ab,

R
havo (o‘zaksiz) transformatori T ning 1 (birlamchi) chulg‘amidan tashkil
topgan. B zanjir esa, TR ning 2 (ikkilamchi) chulg‘ami, kuchlanish

f
birligida darajalangan reoxord va qarshilik R dan iborat.
A zanjirdan I1 tok o‘tganda TR ning 1 (birlamchi) chulg‘amida Y
magnit oqimi hosil bo‘ladi. Transformator TR ferromagnit o‘zaksiz

1
bo‘lganligi uchun bu Y oqim o‘zini hosil qilayotgan I tok bilan bir
fazada bo‘ladi.

2

R

T
ning 2 (ikkilamchi) chulg‘amida hosil bo‘lgan EYuK E Y magnit
oqimdan 90˚ orqada bo‘lib (12.5-b rasm) quyidagicha ifodalanadi:
E2 = —jm MI1, (12.9)
bu yerda: M — o‘zaro induktivlik koeffitsienti, B ish zanjiridagi tok esa








E
I 2
Z2
E ,
r2  jmL2
(12.10)

bu yerda: Z2 — shu zanjirning to‘la qarshiligi.


B zanjirning reaktiv qarshiligi aktiv qarshiligiga nisbatan juda kichik (r2>>mL2), shu sababli I2 toki EYuK E2 bilan bir fazada bo‘lib, I1 tokka nisbatan 90˚ ga burilgan.
Ua6 va Uvr kuchlanishlar ham bir-biriga nisbatan 90˚ ga surilgan. Yuqoridagi ifodaga binoan I2 tokning qiymati chastotaga bog‘liq. Chastotaning o‘zgarishi natijasida «VG» qarshiligining darajalanishi
buzilishi mumkin.
I2 = const bo‘lishi uchun Rf qarshiligi xizmat qiladi. Ux ni o‘lchash uchun D1, D2 dastaklarini surib, vibratsion galvanometrga qarab kompensatsiya momenti aniqlanadi. D1 va D2 dastaklar «0» nuqtadan

K

XX

XU
o‘tganida U ning tashkil etuvchilari U va U ning ishorasi o‘zgaradi
(12.5-b rasm).
Noma'lum kuchlanish Ux ning qiymati va fazasi quyidagi ifodalardan hisoblab topiladi:

U x ,
(12.11)

tg φ= U xy ,
U xx
(12.12)

bu yerda: Uxx va UXY noma'lum kuchlanish Ux ning tashkil etuvchila-

XY

XX
ri potensiometrning X va Y o‘qi shkalasidan olinadi; φ — U va U
kuchlanishlar orasidagi burchak.
O‘zgaruvchan tok potensiometrlari quyidagi maqsadlarda ishlatiladi:

  1. kuchlanish va EYuK larni o‘lchash uchun;

  2. kompleks tok va qarshiliklarni o‘lchash uchun;

  1. o‘zgaruvchan magnit oqimlarni o‘lchash uchun;

  2. elektrotexnik po‘latning magnit xarakteristikasini olish uchun;

  3. fazometr, tok va kuchlanish transformatorlarini tekshirish uchun.




  1. ELEKTRON OSSILLOGRAFLAR

Elektron ossillograflar universal asbob hisoblanib, ular faqat elektr o‘lchash laboratoriyalarida majburiy asbob bo‘lmay, balki biologiyada, meditsinada va boshqa fan va texnika sohalarida juda keng qo‘llaniladi. Elektron ossillograflar past va yuqori chastotali tok va kuchlanishlarni o‘lchash, qisqa vaqt ichida o‘zgaruvchan va impulsli hodisalarni kuzatish, qayd qilish uchun xizmat qiladi. Ular yordamida hatto chastotasi
103 MHz gacha bo‘lgan jarayonlarni tekshirish, kuzatish mumkin.
Elektron ossillograf bir qancha qismlardan iborat: elektron nur trubkasi, vertikal va gorizontal og‘ish kuchaytirgichlari, arrasimon kuchlanish generatori va manba bloki.
Elektron nur trubka ossillografning asosiy o‘lchash mexanizmi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda asosan, qizdirilgan katodli, elektrostatik fokuslash va boshqariladigan elektron nur trubka qo‘llaniladi. Elektron nur trubkaning tor uchiga elektron to‘p va og‘diruvchi sistema o‘rnatiladi (13.1-rasm).

Elektron to‘p tez uchuvchi elektronlar oqimi hosil qiluvchi va uni ingichka nurga aylantiruvchi qurilmadir, u elektron chiqaruvchi katod S dan, boshqaruvchi elektrod 4 dan va elektronlar nurini ekranga fokuslovchi ikkita A1 hamda A2 anoddan iborat.
Og‘diruvchi sistema ikki juft: vertikal og‘diruvchi 5 va gorizontal
og‘diruvchi 6 plastinkalardan iborat.
Agar qizdirgich tolasidan elektr toki o‘tkazilsa, u cho‘g‘lanadi va katodni qizdiradi. Termoelektron emissiya hodisasi natijasida katod elektronlar chiqaradi. Agar boshqaruvchi elektrod 4 ga anod potensialiga nisbatan manfiy potensial berilsa, A1 va A2 anodlarning potensialini esa unga nisbatan
musbat qilinsa, u holda elektronlar boshqaruvchi elektrodning sirtidan
uning o‘qiga tomon itariladi va teshik orqali musbat potensialli anodga intiladi. Birinchi anodning potensialini rostlab elektron dastani fokuslash, ekranda kichik (diametri 0,2÷0,5 mm li) nurlanuvchi nuqtaning paydo bo‘lishiga erishish mumkin. Agar vertikal og‘diruvchi plastinkalarga
kuchlanish berilgan bo‘lsa, ular orasida elektr maydoni hosil bo‘lib, o‘zi orqali o‘tayotgan elektronlarga ta'sir qiladi. Bu kuchlar ta'siri ostida elek- tronlar dastlabki yo‘nalishlarini o‘zgartiradi va ekranning markaziga tushmaydi (13.2-rasm). Natijada, dog‘ plastinkalarga berilgan kuchlanishning yo‘nalishiga qarab yo pastga, yo yuqoriga ko‘chadi.
Gorizontal og‘diruvchi plastinkalar ta'siri ham xuddi shunday, faqat ular nurni gorizontal bo‘ylab og‘diradi.
Elektron ossillograf blok sxemasidagi (13.3-rasm) belgilar:
ENT — elektron nur trubka; ET — elektron to‘p; EN — elektron nur; E — ekran: K — katod; KQT — katod qizdirgichining tolasi; M —
modulator: A1, A2 — birinchi va ikkinchi anodlar; GOP — gorizontal og‘dirish plastinkasi; VOP — vertikal og‘dirish plastinkasi; TB —
ta'minlash bloki; KB — kuchlanish bo‘lgich; YOR — yorqinlik regulatori; FR — fokuslash regulatori; AT — attenyuator (kuchsiz- lantiruvchi), KU, KX — U va X kanallarning kuchaytirgichi; YG — yoyma generator; B — sinxronlashtirish bloki.

1S.S-rasm. Elektron ossillografning blok sxemasi.





  1. ELEKTRON OSSILLOGRAFI EKRANIDA HAR XIL YOYMALAR HOSIL QILISH USULLARI

Lissaju shakllari usuli. Agar ikkala og‘diruvchi plastinkalarga, sinusoida bo‘yicha o‘zgaruvchan kuchlanish Uy va Ux berilgan bo‘lsa, u holda bu kuchlanishlarning amplitudasiga, fazasiga va chastotasiga qarab


elektron nur ekranda Lissaju shakllarini yozadi (13.4-rasm). Bunda, masalan, gorizontal og‘diruvchi plastinkaga ma'lum chastotali sinusoidal

kuchlanish, vertikal og‘diruvchi plastinkaga esa tekshirilayotgan noma'lum kuchlanish berib, hosil bo‘lgan Lissaju shakllari bo‘yicha noma'lum kuchlanishning fazasi, chastotasi haqida fikr yuritish mumkin. Chiziqli yoyma usuli. Bizni qiziqtiradigan kattalikning vaqt bo‘yicha o‘zgarish egri chizig‘ini olish uchun, odatda, gorizontal


og‘diruvchi plastinkalarga chiziqli o‘zgaruvchan kuchlanish Uyo qo‘yish kerak, vertikal og‘diruvchi plastinkalarga esa noma'lum kuchlanish
beriladi. Bunda ekranda to‘g‘ri burchak koordinatalarida noma'lum kuchlanishning o‘zgarish egri chizig‘i hosil bo‘ladi (13.5-rasm).
Chiziqli o‘zgarishni ta'minlash uchun yoyuvchi kuchlanish Uy
arrasimon shaklda bo‘lishi kerak. Bunday kuchlanish yoyma (raz-


1S.5-rasm.





vyortka) generatori deb ataladigan generatorda (maxsus qurilmada) hosil qilinadi (13.6-a rasm).


Yoyma generatordagi arrasimon o‘zgaruvchan kuchlanishni ishlab beruvchi qurilmaning ishlashi kondensatorning zaryadlanishi va zaryadsizlanishiga asoslanadi. (13.6-b rasm): U — manba kuchlanishi; K — kalit.
Agar kalit 1-holatga ulansa, kondensator S, R1, qarshiligi orqali zaryadlanib, zaryad kuchlanishi eksponensial qonun bo‘yicha ko‘payadi:

U > U yoki U = U·[1 — e1/J1]. (13.1)


G3 G3

Bu yerda J1 = R1S — kondensatorning zaryadlanish vaqti doimiyligi. Agar elektron nur to‘pi yo‘lining oxirida kalit 2-holatga ulansa, kondensator R2 orqali zaryadsizlanadi va kondensatorni zaryad-


sizlanish kuchlanishi (yoki elektron nurini teskari yo‘nalishda surilishi)
quyidagicha ifodalanadi:

ur c raz 2
U = U ·etmmec/Jraz, J = R ·G (13.2)

t >> t (13.3)


va

tug‘ teskari


Noma'lum kuchlanish egri chizig‘i ekranda qo‘zg‘almay turishi


uchun, noma'lum kuchlanish chastotasi arrasimon kuchlanish chastotasini maxsus sinxronlash qurilmasi yordamida sinxronlashti- radi. Agar vertikal og‘diruvchi plastinkaga kuchlanish berilmasa, arrasimon kuchlanishning ta'siridan nurlanuvchi dog‘ ekranda

1
gorizontal chiziq bo‘yicha t vaqt oralig‘ida chapdan o‘ngga suriladi
va juda qisqa t2 vaqt oralig‘ida dog‘ avvalgi holatiga (o‘ngdan chapga) qaytadi. Agar vertikal plastinkalarga sinusoidal kuchlanish berilsa,
ekranda bu kuchlanishning yoyilishi hosil bo‘ladi.
Aylanma yoyma usuli. Elektron ossillograflarni tekshirayotganda ularda aylanma yoyma hosil qilish ham katta ahamiyatga ega. Buning uchun vertikal va gorizontal og‘di- ruvchi plastinkalarga bir xil, lekin faza jihatidan 90˚ ga farq qiladigan
kuchlanish beriladi (13.7-rasm). 1S.7-rasm.
Bu holda ekranda hosil bo‘lgan dog‘ning X va Y o‘qlari bo‘yicha surilishi quyidagi parametrik tenglama bilan ifodalanadi:
X = SUX·Umx sin mt,

Y = SUY·Umy cos mt,
(13.4)

bu yerda: SU va Um lar X va Y o‘qlari bo‘yicha kuchlanishlarning amplituda qiymatlari va sezgirligi bo‘lib, ularni shunday tanlash kerakki,

UX mx UY my
S ·U = S ·U = A (13.5)

sharti bajarilsin. U holda yuqoridagi ikki parametrik (13.4) tenglamani kvadratga ko‘tarib qo‘shsak va sin2 mt + cos2 mt = l ini hisobga olsak, A radiusli aylana tenglamasi hosil bo‘ladi:


X 2 + Y 2 = A2. (13.6)
Ossillografik usullar yordamida noma’lum chastota, faza siljish burchaklarini aniqlash. Lissaju figuralari usuli bilan chastota topilayotganda ossillograf ekranida qo‘zg‘almas figura hosil qilish kerak. Noma'lum kuchlanish chastotasi quyidagi formuladan topiladi:

f x = f
nx ,
0 ny
(13.7)

bu yerda: f0 — aniq chastota (50 Hz), nx, nu — hosil qilingan egri chiziqning X va Y o‘qlari bo‘yicha kesishgan nuqtalari soni (13.8-rasm).


Ikki sinusoidal kuchlanish orasidagi faza farqini ellips usuli bilan topilayotganda quyidagi formuladan foydalaniladi:

sin Y  X 0
A
yoki
sin Y  Y0 . (13.8)

B


X0, A, Y0, B lar ellips bo‘yicha topiladi (13.9-rasm).
Aylanma yoyma usuli bilan chastota topilayotganda noma'lum
chastotali kuchlanish (signallar generatoridan) ossillografning to‘riga (boshqaruvchi elektrodiga) beriladi (13.10-rasm) va noma'lum chastota quyidagi formula yordamida hisoblanadi:

0
f = nf , (13.9)


bu yerda: f0 — aylanma yoyma kuchlanishning chastotasi (50 Hz), n — hosil bo‘lgan egri chiziqdagi (aylanadagi) yorqin yoylar soni.




1S.8-rasm. 1S.9-rasm.


1S.10-rasm. 1S.11-rasm.





  1. RAQAMLI O¹LCHASH ASBOBLARI

Raqamli o‘lchash asbobi deb, o‘lchash borasida uzluksiz o‘lchanayotgan kattalikning natijasi raqamli qayd etish qurilmasida yoki raqamlarni yozib boruvchi qurilmada diskret tarzda o‘zgartirilib, indikatsiyalanadigan asboblarga aytiladi. 14.1-rasmda raqamli o‘lchash asbobining funksional chizmasi ko‘rsatilgan.
«X» analog signali kirishdagi analog o‘zgartkich (KAO‘)da keyingi o‘zgartirish uchun qulay shaklga o‘zgartiriladi, so‘ngra analog-raqamli o‘zgartkich (ARO‘) yordamida diskretlashtiriladi va kodlanadi, nihoyat, raqamli qayd etish qurilmasi (RQQ) o‘lchanayotgan kattalik bo‘yicha kodlangan ma'lumot-
ni raqamli qaydnoma tarzida, operatorga qulay shaklda ko‘r- satadi.
Tavsiya etiladigan ma'lu- motning qulayligi va aniqligi sa-

babli raqamli o‘lchash asboblari
6 — 235 ZAK. 81
14.1-rasm.

ilmiy-tekshirish laboratoriyalaridan keng o‘rin olgan.
Raqamli o‘lchash asboblari analog o‘lchash asboblariga nisbatan qator afzalliklarga ega:

  • yuqori aniqlik;

  • keng ish diapazoni;

  • tezkorlik;

  • o‘lchash natijasining qulay tarzda tavsiya etilishi;

  • avtomatlashtirilgan tarmoqlarga ulash mumkinligi;

  • o‘lchash jarayonini avtomatlashtirish imkoniyatlari mavjud- ligi va hokazolar.

Albatta, boshqa asboblarda bo‘lganidek, raqamli o‘lchash asbob- larida kamchiliklar ham bor:

  • murakkabligi;

  • tannarxining balandligi;

  • ishonchliligi nisbatan pastroq.

Lekin integral sxemalarning tezkor rivoji natijasida, yuqoridagi kamchiliklar tobora chekinib bormoqda. Raqamli o‘lchash asbobining asosiy qismi ARO‘ hisoblanadi. Unda ma'lumot diskretlashtiriladi, so‘ngra kvantlanib kodlanadi. Diskretlashtirish bu muayyan diskret (juda qisqa) vaqt oralig‘ida qaydnomalarni olishdir. Odatda diskretlash

1

2
qadamini (t ... t ) doimiy qilishga harakat qilinadi (14.2-rasm).
Kvantlash esa, x (t) kattalikning uzluksiz qiymatlarini Xk diskret qiymatlarning to‘plami bilan almashtirishdir. O‘lchanadigan
kattlalikning uzluksiz qiymatlari muayyan tartib asosida kvantlash darajalarining qiymatlari bilan almashtiriladi. Kodlashtirish esa muayyan ketma-ketlikda ifodalangan sonli qiymatlarni tavsiya etishdan iborat. Uzluksiz o‘zgaruvchan kattalikning diskret usuli asosida uzuq diskret qiymatlarga, kodlarga o‘zgartirilishi asosan uch xil usulda
amalga oshiriladi (14.3-a, b, d rasm):

  1. ketma-ket hisob usuli;


ketma-ket hisob usuli taqqoslash usuli sanoq usuli
14.S-rasm.

  1. taqqoslash usuli;

  2. sanoq usuli.

Diskretlashtirish va kvantlash raqamli o‘lchash asbobining asosiy xatolik manbalari hisoblanadi.
Raqamli o‘lchash asboblarida vaqt bo‘yicha uzluksiz o‘zgaradigan kattalikni uzuq qiymatlarga o‘zgartirish yoki kodlash ma'lum qoida bo‘yicha, masalan, sanoq tizimi bo‘yicha amalga oshiriladi.
Biz uchun odat bo‘lgan o‘nlik sanoq tizimida istalgan butun son
N quyidagicha ifodalanishi mumkin:
n

N Ki
i1
10i1,
(14.1)


i
bu yerda: n — razryad soni; K — 0, 1, 2, ..., 9 qiymatlarni qabul
qilishi mumkin bo‘lgan koeffitsient.
Masalan, 258 sonini quyidagi yig‘indi ko‘rinishida yozish mumkin: 2·102 + 5·101 + 8·100. (14.2)
Ikkilik sanoq tizimida, istalgan butun son N quyidagicha ifodalanadi:






N Ki
i1
10i1,
(14.3)

bu yerda: n — razryad soni; Ki — 0 va 1 qiymatlarni qabul qiladi (2 ta simvol ishlatiladi)
1·28 + 0·27 + 0·26 + 0·25 + 0·24 + 0·23 +
+ 0·22 + 1·21 + 0·20. (14.4)
yoki uni soddaroq ko‘rinishda quyidagicha yozish mumkin 100000010. Birlik sanoq tizimida esa faqat bitta simvol (1 raqami) ishlatilib,
istalgan butun son quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi:
O‘nlik sanoq tizimida 1234
Birlik sanoq tizimida .................................................. I II III IV

Albatta, yuqorida ta'kidlangan sanoq tizimlarining o‘ziga xos afzalliklari ham, kamchiliklari ham bor.
Raqamli o‘lchash asboblarida qaysi sanoq tizimining (kodlash) ishlatilishi ularni aynan qaysi hisoblash, boshqarish yoki boshqa qurilmalarda ishlatilishiga bog‘liqdir.



  1. RAQAMLI O¹LCHASH ASBOBLARINING ASOSIY QISMLARI

Raqamli o‘lchash asboblarining asosiy qismlariga triggerlar, qayta hisoblovchi qurilmalar, kalit, impulslar hisoblagichi, indikatorlar, solishtiruvchi qurilma va h. k. kiradi.
Trigger (Tg) — shunday qurilmaki, u 2 turg‘un muvozanat holatiga ega bo‘lib, 1-holatdan 2-holatga tashqi signal ta'siridan sakrab o‘tish xususiyatiga ega. Trigger yangi holatga o‘tganda, to yangi tashqi signal o‘zgarmaguncha o‘z holatini saqlab turadi.
Triggerlar yarim o‘tkazgichli elementlardan (tranzistor, diodlardan), rezistor, kondensatorlardan, integral mikrosxemalardan ishlanadi.

Y
14.4-rasmda triggerning tuzilishi ko‘rsatilgan bo‘lib, triggerni X0 kirishiga boshqaruvchi impuls berilganda «1» holatiga, impuls X1, ga berilganda esa «0» holatiga o‘tadi. «0» holatda triggerning chiqishi Y0 da past potensial, Y1 da yuqori potensial hosil bo‘ladi. «1» holatda

0

1
chiqishida — yuqori, Y chiqishida esa — past potensial bo‘ladi.
Triggerni hisob kirishi (HK) ga boshqaruvchi impuls berilganda har bitta impuls ta'siridan bir holatdan ikkinchi holatga o‘tadi. (14.4- a, b rasm).

  1. QAYTA HISOBLOVCHI QURILMA

Bu qurilma raqamli o‘lchash asboblarida impuls chastotalarini bo‘lish, son — impulsli kodlarni ikkilik kodlarga o‘zgartirish kabi

14.5-rasm.


maqsadlarda ishlatiladi. Agar n ta trigger ketma-ket 14.5-rasmda ko‘rsatilgandek qayta hisoblash koeffitsienti 2 ga teng ulansa, hisoblovchi qurilma sifatida ishlatiladi (N = 2n).


Bu qurilmaning ishlashi 14.5-a, b rasmdagi grafikda ko‘rsatilgan.

  1. ELEKTRON KALIT

14.6-rasmda tranzistorli elektron kalitning ekvivalent sxemasi tasvirlangan.

1
Kalit bir necha o‘n Ω lardagi R qarshiligidan, bir necha yuz
millivoltlardagi E kuchlanish generatoridan, mikroamperlardagi I
tok generatoridan, bir necha yuz megaomdagi RP qarshilikli qilib ishlangan. Ulagich past holatga ulansa,
kalit yopiq, yuqori holatga ulansa, u ochiq bo‘ladi.

  1. SOLISHTIRUVCHI QURILMA


1
Bu qurilma noma'lum o‘lchanadigan


2
kattalik X
bilan, aniq X
kattalikni so-

lishtirish natijasida chiqish signali Y, Y1, 14.6-rasm.


14.7-rasm.



Y

2
ni shakllantirish uchun xizmat qiladi (14.7-a, b, d, e rasm).
11


    1. 2
      Agar x1 < x , bo‘lsa, chiqishda signal Y = Y bo‘ladi;


1

1

1
Agar x ? x bo‘lsa, chiqishdagi signal Y = Y 1.
2
11


    1. 1
      x1 < x2 bo‘lganda, chiqishdagi signal Y1 = Y ;

X > X da esa, ikkinchi chiqishdagi signal Y = Y 1 va X = X da

1

Y
1 = Y2
2
= 0 bo‘ladi.
2 2 1 2

Xaqiqatda solishtiruvchi qurilmada chiqish signali X1 = X2 emas,

o‘p
balki X = X — X da qiymatini o‘zgartiradi va bu uning sezgirlik
1 2
ostonasi deb ataladi. olishtiruvchi qurilmaning sezgirlik ostonasi
xatolikka olib keladi va nihoyat raqamli o‘lchash asbobining tezkorligini belgilaydi. olishtiruvchi qurilmalar, odatda, elektron elementlaridan ishlanib, kuchaytirgich va trigger tipidagi qurilmalardan tashkil topadi.

      1. INDIKATORLAR

Raqamli o‘lchash asboblarida o‘lchanayotgan kattalikning raqam shaklida ko‘rsatilishi uchun maxsus belgili, segmentli va gazoraz- ryadli indikatorlar ishlatiladi.
egmentli indikatorlarda 0, 1, 2, ..., 9 raqamlari hosil bo‘lishi
uchun boshqaruvchi kuchlanish berilganda yoritiladigan 7, 8, 9 va undan ko‘p sonli elementlar ishlatiladi va bu elementlar elektrolu- minofor tasmalaridan, svetodiodlardan, suyuq kristallardan ishlanadi. 14.8-a rasmda yetti elementli indikator ko‘rsatilgan.


14.8-rasm.


14.8-b rasmda gazorazryad lampali indikator ko‘rsatilgan. Lampa anodi, odatda, to‘r shaklida, katodi esa ketma-ket joylashgan 0 dan 9 gacha raqam shaklida va (+, —, V, A va h. k.) belgilarni hosil qiluvchi yupqa o‘tkazgich (sim) dan ishlanadi. Lampa balloni neon


bilan to‘ldirilgan bo‘lib, kuchlanish berilganda, katod atrofi yoritilib, indikatorda yorqin biron belgi, yorqin raqam hosil bo‘ladi.

      1. RAQAMLI O¹LCHASH ASBOBLARIDA HAR XIL KATTALIKLARNI O¹LCHASH. RAQAMLI CHASTOTOMER

14.9-rasmda raqamli chastotomer tasvirlangan. Unda:
F — noma'lum kuchlanishni bir qutbli impulslarga o‘zgartiruvchi (shakllantiruvchi) qurilma;
EK— elektron kalit;
IH — impulslar hisoblagichi; Tg — trigger;
IG — impulslar generatori;
RQQ — raqamli qayd qiluvchi qurilma; ChB — chastota bo‘lgich.

14.9-rasm.


F qurilmaga noma'lum chastotali kuchlanish beriladi va uning chiqishida olinadigan signal kalit orqali hisoblagichga o‘tadi. Kalitning holati esa Tg ga beriladigan impuls orqali boshqariladi. Bu impulslar
davomiyligi esa chastota bo‘lgichi orqali belgilanadi va shu Δt vaqt
oralig‘ida, ya'ni kalit ochiq holatida hisoblagichga o‘tgan impulslar
soni N bo‘yicha noma'lum chastota quyidagicha aniqlanadi:
fx = N/Δt. (14.5)
Raqamli chastotomerning yaxshi tomoni shundaki, avvalo asbobning
ko‘rsatishi fx ga proporsional va bunday asbob yordamida chastota (10 MHz gacha diapazonda); 0,1 Hz—1 MHz diapazonda davr va 10 mks
dan to 105 s gacha bo‘lgan vaqt intervalini o‘lchashi mumkin.

      1. RAQAMLI FAZOMETR

(14.10-rasm) Ux1 va Ux2 kuchlanishlari orasida faza farqi vaqt

x

1

2

x1

x2
intervali t ga o‘zgartiriladi. Y va Y lar yordamida U va U lar
noldan o‘tgan paytida «start» va «stop» impulslarini ishlab beradi hamda VIAB (vaqt intervalini ajratuvchi qurilma (bloki) impulslar seriyasidan (to‘plamidan) faqat ikkita impuls ajratadi. Mana shu im- pulslar orasidagi vaqt intervali o‘lchanadi va asbobning ko‘rsatishi quyidagicha ifodalanadi:
N = t /T = t f =φ (T /2π)·f =φ (1/2π)·(f /f ), (14.6)

x

— U

x2

xl
s 0 x 0 x x 0 x 0 x


x
bu yerda: T
= l/f
va U
kuchlanishlarining davri.

Raqamli vaqt-impulsli voltmetr (14.11-rasm). O‘lchanadigan kuch-
lanish solishtiruvchi qurilmaning bir uchiga beriladi. xemaning ishlashi boshqarish bloki (BB) orqali boshqariladi, ya'ni o‘lchash
siklining boshlang‘ich t0 paytda u kompensatsion kuchlanish generatori (KKG) ni ishga tushiradi, xuddi shu paytda elektron kalit (EK)
ochiladi. KKG dan solishtiruvchi qurilmaning ikkinchi uchiga chiziqli o‘zgaruvchan kuchlanish beriladi. Ux = Uk t1 paytida kalit uziladi va hisoblagichga impulslar o‘tishi to‘xtaydi. tx(t1 — t2) vaqt mobaynida, ya'ni kalit ochiq bo‘lgan holatida hisoblagichdan olingan impulslar
soni bo‘yicha noma'lum kuchlanish quyidagicha aniqlanadi:
Ux = K tx = KNT0, (14.7)
bu yerda: K — chiziqli o‘zgaruvchan kuchlanishning o‘zgarishini


0
xarakterlovchi koeffitsient; T
beruvchi impulslar chastotasi.
— impulslar generatori (IG) ishlab


14.10-rasm.


Vaqt intervalini o‘lchovchi raqamli asbob (14.12-rasm). Unda:
CHIG — stabil chastotali impulslar generatori; EK — elektron kalit;
Tg — trigger;
H — hisoblagich.
14.12-rasmda ko‘rsatilgan asbob ketma-ket hisob usuliga asos- langan siklik rejimda ishlaydigan vaqt intervalini o‘lchovchi asbobdir. Avvalo, sxemani ishga tushirish triggerni, hisoblagichni «0» holatga qo‘yishdan boshlanadi. Triggerga «start» impulsi berilganda elektron kalit (EK) ochiladi, shu paytdan stabil chastotali impulslar generatoridan f0 chastotali impulslar hisoblagich (H)ga o‘ta boshlaydi. « top» impulsi

14.11-rasm.


14.12-rasm.


berilishi bilan trigger boshlang‘ich holatiga qaytadi va kalit uziladi, ya'ni yopiq holatiga keladi va hisoblagichga impulslar o‘tishi to‘xtaydi.
Kalit ochiq bo‘lgan holatida undan o‘tgan impulslar soni N = tx /T0,
(T = l/f ), yoki t = N·t bo‘ladi.
0 x 0
Albatta, bu asbobning o‘ziga xos afzallik tomonlari ham bor va
kamchilikdan ham xoli emas. Asbobning kamchiligi shundan iboratki,
kvantlash xatoligi T0 va tx larga bog‘liq bo‘lib, T0/tx qanchalik kichik bo‘lsa, xatolik ham shunchalik kam bo‘ladi. Bundan tashqari xatolik

0

f
ga bog‘liq: «start», «stop» impulslarining aniq berilmasligidan kelib
chiqadigan xatolikdir.
FOYDALANILGAN VA TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR



  1. Amamanяn C. F. «Mpибopы и meтoды изmepehия Элekтpиueckиx beлиuиh». M. 1982.

  2. Дyuun E. M. «Ochobы meтpoлoFии и Элekтpиueckиe изmepehия». Л. ShepFoaтomиздaт, 1987.

  3. Eвmuxneв H. H., Kynepumuam R. A. u ap. «Nзmepehия Элekтpиuec- kиx и heЭлekтpиueckиx beлиuиh». M.: ShepFoaтomиздaт. 1990.

  4. Kyкyu B. Д. «Sлekтpopaдиoизmepehия». M.: 1985.

  5. Kyunup Ф. B. «Sлekтpopaдиoизmepehия», Л., 1983.

  6. Kynuкoвcкuǔ K. Л., Kynep B. R. Meтoды и cpeдcтba изmepehий. M.: ShepFoaтomиздaт, 1986.

  7. Manunoвcкuǔ B. H. «Sлekтpиueckиe изmepehия». M.: Shep- Foaтomиздaт, 1985.

  8. Majidov S. M. «Elektrotexnikadan ruscha-o‘zbekcha lug‘at-spra- vochnik». «O‘qituvchi» nashriyoti. 1992.

  9. Kpomoǔ Б. M. Mouceeв Œ. F. «Sлekтpopaдиoизmepehия», M.: 1985.

  10. O‘lchashlar birligini ta'minlash davlat tizimi — Metrologiya. Atamalar va ta'riflar. O‘zR T 5.010 — 93.

  11. Qodirova Sh. A. va boshqalar. «Metrologiya asoslari va elektr o‘lchashlari» faniga oid laboratoriya ishlari uchun uslubiy qo‘llanma. Toshkent, 1995.

  12. Ncaeв Л. K., Manuncкuǔ B. Д. «Ochobы cтahдapтизaции, cepти- фиkaции, meтpoлoFии», «Ayдит». Nздaтeльckoe oбъeдиhehehиe

«Юhти». 1998.

  1. Kpыnoвa F. Д. «MeтpoлoFия, cтahдapтизaция и cepтифиkaция». M.: NMK. Nздaтeльcтbo cтahдapтob, 1996.

  2. Зapyбeжhый oпыт yпpabлehия. Nздaтeльcтbo cтahдapтob. 1992.

  3. Qodirova Sh. A. va boshq. «Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish», o‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2003.

  4. Panneв F. F., Tapacenкo A. M. «Meтoды и cpeдcтba изmepehий». Yueбhиk для BYЗob. — M; Nзд. Цehтp «Akaдemия». 2004.

  5. A6ayвanueв A. A. u apysue. «Ochobы oбecпeuehия eдиhcтba из- mepehий», KhиFa 1; Tamkehт, 2005.

MUNDARIJA
SO‘ZBOSHI 3

  1. ELEHTR O‘LCHASHLAR VA O‘LCHASH ASBOBLARI BO‘YICHA ASOSIY MA’LUMOTLAR 5

    1. «Elektr o‘lchashlar va o‘lchash asboblari» fanining rivojlanish tarixi 5

    2. Elektr o‘lchashlarga oid asosiy ta'riflar va tushunchalar 6

  2. FIZIH HATTALIHLAR 11

    1. Fizik kattalikning birliklari 12

    2. Xalqaro birliklar tizimi 13

    3. Birliklarni va o‘lchamlarni belgilash hamda yozish qoidalari 13

  3. ELEHTR O‘LCHASH USULLARI VA TURLARI 16

    1. Bevosita, bilvosita, birgalikda o‘lchash turlari 16

    2. Mutlaq va nisbiy o‘lchashlar 17

    3. O‘lchash usullari 17

  4. ELEHTR O‘LCHASH VOSITALARI, ULARNING TURLARI 19

    1. O‘lchovlar, etalonlar 20

    2. O‘lchash asboblari 20

    3. Elektr o‘lchash asboblari (EO‘A)ning tasnifi 21

    4. Komplekt o‘lchash qurilmalari 23

  5. ELEHTR O‘LCHASH VOSITALARINING ASOSIY METROLOGIH XUSUSIYATLARI 23

    1. O‘lchash asboblarining metrologik tavsiflari 23

    2. O‘zgartish funksiyasi; aniqlik sinflari, sezgirligi, ishonchliligi, tezkorligi, variatsiyasi, o‘lchash diapazoni, energiya sarfi, statik

va dinamik xususiyatlari 24

  1. O‘LCHASH XATOLIHLARI 26

    1. O‘lchashlarning sifat mezonlari 26

    2. O‘lchash xatoliklari 27

    3. O‘lchash xatoliklarning tabaqalanishi 28

    4. Muntazam xatoliklarni kamaytirish usullari 30

    5. Tasodifiy xatoliklar va ularning taqsimlanishi 30

    6. O‘lchash aniqligining ehtimoliy baholanishi 32

  2. O‘LCHASH O‘ZGARTHICHLARI 35

    1. O‘lchash tok transformatori 37

    2. Aktiv masshtabli o‘zgartkichlar 41

  3. ANALOG O‘LCHASH ASBOBLARI 42

    1. Magnitoelektrik o‘lchash asboblari 46

    2. Elektromagnit o‘lchash asboblari 48

    3. Elektrodinamik o‘lchash asboblari 49

    4. Elektrostatik o‘lchash asboblari 51

    5. Induksion o‘lchash mexanizmlari 53

    6. O‘lchash asboblaridagi shartli belgilar 55

  4. TO‘G‘RILAGICHLI O‘lCHASH ASBOBLARI 56

    1. Termoelektrik o‘lchash asboblar 59

  5. ELEHTRON O‘lCHASH ASBOBLARI 61

  6. ELEHTR ZANJIRLARINING PARAMETRLARINI

HO‘PRIHLI SXEMALAR YORDAMIDA O‘LCHASH 63

    1. O‘zgarmas tok potensiomeri 63

  1. TOH HUCHLANISH VA QARSHILIHNI

HOMPENSATSION USULDA O‘LCHASH 68

    1. O‘zgarmas tok potensiometri 68

    2. O‘zgarmas tok potensiometrilari 72

  1. ELEHTRON OSSILLOGRAFLAR 75

    1. Elektron ossillografi ekranida har xil yoymalar hosil qilish usullari 77

  2. RAQAMLI O‘LCHASH ASBOBLARI 81

    1. Raqamli o‘lchash asboblarining asosiy qismlari 84

    2. Qayta hisoblovchi qurilma 84

    3. Elektron kalit 85

    4. olishtiruvchi qurilma 85

    5. Indikatorlar 86

    6. Raqamli o‘lchash asboblarida har xil kattaliklarni o‘lchash 87

    7. Raqamli fazometr 88

Foydalanilgan va tavsiya etilgan adabiyotlar 92

P. R. ISMATULLAYEV, SH. A. QODIROVA, G‘. G‘OZIYEV



Download 0,79 Mb.
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Download 0,79 Mb.
Bosh sahifa
Aloqalar
    Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı


§= (2r/R )·100% = (0,02/1)·100% = 2%

Download 0,79 Mb.