|
Issiqlik Energetikasi fakulteti 86-22 guruh talabasi Husanov Alimardonning
|
| bet | 4/4 | | Sana | 30.05.2024 | | Hajmi | 39,7 Kb. | | #257188 |
Bog'liq Issiqlik Energetikasi fakulteti12bilan bog’liqdir:
Bundan tashqari, potensial qiymati yadro chegarasiga yaqinlashganda nolga intilishi kerak:
agar r=R
YADRONING UMUMLASHGAN MODELI
Yadro qobiq modelining yuqorida aytilgan yutuqlariga qaramay, uning qo‘llanish sohasi juda cheklangan. U sferik yadrolar asosiy va uyg‘ongan holatlarining xususiyatlarini yaxshi tushuntiradi. Bu model berk qobiq o‘rtasiga mos keluvchi juft-juft yadrolarda kuzatiladigan aylanma strukturaga ega bo‘lgan energiya holatlarini tushuntira olmaydi. Bunday yadrolarning elektr kvadrupol momenti, E2 xarakterdagi γ-o‘tishlar ehtimolligi nazariy qiymatlarga qaraganda katta bo‘lib chiqadi. Yadro qobiq modelining bu kamchiliklari tabiiydir, chunki potensial shakli sferik simmetriyaga ega va nuklonlar o‘zaro ta’sirlashmaydi, yadroning mexanik, magnit va elektr momenti oxirgi toq nuklonning momentidan iborat deb faraz qilingan holda qobiq model shakllantirilgan edi. Nuklonlarning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladigan o‘rtacha sferik simmetrik potensial alohida nuklonlarning harakati va o‘zaro ta’siriga qarab o‘zgarishi mumkin. Nuklonlarning o‘zaro ta’siri esa to‘lgan qobiqdan tashqarida joylashgan tashqi nuklonlarning miqdoriga bog‘liq. Tashqi nuklonlar soni katta bo‘lmaganda yadro potensiali va shakli sferik simmetrikligicha qoladi. Bu holda yadroning uyg‘ongan holatlari bir zarrali sathlardan va yadrodagi tebranishlar natijasida hosil bo‘lgan energetik sathlardan iborat bo‘ladi. Tashqi nuklonlarning soni ortishi bilan nuklonlar harakatining yadro potensialiga ta’siri ortadi. Yadro sferik shaklining turg‘unligi kamayadi. Nihoyat, tashqi nuklonlar soni yetarlicha katta bo‘lganda yadroning sferik simmetrik shakli turg‘un bo‘lmay qoladi, yadro deformatsiyalanadi. Bunday deformatsiyalangan yadro ma’lum bir o‘q atrofida aylanishi mumkin va unda aylanish energetik sathlari hosil bo‘ladi. Tebranish energetik sathlari pasayadi va bir zarrali sathlar xarakteri ham o‘zgaradi. Tashqi nuklonlar soni yanada ortishi bilan ularning kollektiv harakati ta’siri ortib, to‘la qobiqlardan tashkil topgan yadro o‘zagi ham deformatsiyalanishi mumkin. Yadro sirti aylanuvchi ellipsoid shakliga ega bo‘lgan hollar uchun Nilson eneriya sathlarini nisbiy joylashishida kutilishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni qobiq modeli asosida hisoblab chiqdi. Sferik simmetrik potensialdan nosferik potensialga o‘tganda l va j kvant sonli harakatning doimiyligi saqlanmaydi. mj — momentning yadroni simmetriya o‘qiga proyeksiyasining har bir qiymatiga mos sathlar har xil energiyaga ega bo‘ladi, mj ga nisbatan aynishlik bartaraf qilinadi. Lekin simmetriya o‘qining har ikkala yo‘nalishi ham teng huquqli bo‘lganidan mj ning ishorasiga nisbatan aynish saqlanadi. Deformatsiya ta’sirida har bir sath 2j + 1 2 sathga ajralgan va bunda mj ning har bir qiymatiga alohida sath to‘g‘ri keladi. Ajralish kattaligi yadroning deformatsiya parametri β = ∆R R ga bog‘liq bo‘ladi. Nosferik aksial simmetriyali maydonda hosil bo‘luvchi bir zarrali holatlarni Nilson hisoblagan. U biror yo‘nalishga nisbatan simmetriyaga ega bo‘lgan ossillyator potensialidan foydalandi va kuchli spin orbital ta’sirni hisobga oldi
Ma’lumki, yadrolar haqidagi barcha ma‟lumotlar tegishli tajribalardan olingan. Atom yadrosi nazariyasining asosiy maqsadi tushuntirish va bashorat qilishdir: a) berilgan tarkibga ega yadrolarning asosiy holatlarining statik xarakteristikalari; b) berilgan yadroning qo’zg’alish spektri; v) u yoki bu yadro o’zgarishlarining natijalari. Atom fizikasida nazariya ushbu turdagi muammolarni muvaffaqiyatli hal qiladi. U har bir atom katta yadro va engil elektron qobiqdan iborat ekanligi va atomdagi zarrachalar elektromagnit kuchlar orqali o’zaro ta’sir qilishiga asoslanadi. Shunga ko’ra, nazariy yadro fizikasi nuqtai nazaridan har qanday yadro proton va neytronlardan (nuklonlardan) iborat bo’lib, ular o’rtasida o’ziga xos (yadro) kuchlar amal qilishiga asoslanishi kerak. Ammo yadro fizikasini atom fizikasi bilan solishtirganda jiddiy qiyinchiliklarga duch kelinadi: a) Elektromagnit kuchlar to’liq o’rganilgan bo’lsada, yadro kuchlarining xossalari hali to’la o’rganilmagan. b) Atom va yadro fizikasida ko’p zarrachalarning kvant tabiatini o’rganish kerak bo’lib, u printsipial jihatdan juda ko’p o’zgaruvchilarga bog’liq bo’lgan juda ko’p sonli noma’lum funktsiyalarga ega bo’lgan cheksiz sonli differentsial tenglamalar tizimini yechishni o’z ichiga oladi. Zarrachalar o’rtasidagi ma’lum o’zaro ta’sir bilan ham, bunday vazifalar eng tezkor kompyuterlarning imkonyat darajasidan tashqarida turadi. Ammo atom katta zaryadga ega bo’lgan massiv yadroga ega va Shredinger tenglamasini Xartri-Fok usuli, ya’ni o’z-o’zidan mos keladigan maydon yaqinlashuvi yordamida juda soddalashtirish mumkin. Yadroda ajralib turadigan markaz yo’q, chunki barcha nuklonlar tengdir va soddalashtirilgan taxminlarni tanlash masalasi ancha murakkablashadi. v) Agar yadrolar juda ko’p zarrachalardan tashkil topgan bo’lsa, unda harorat va bosim kabi kam sonli fenomenologik parametrlarni kiritish asosida ularga statistik yondashuvni qo’llash mumkin edi. Afsuski, aksariyat yadrolarda zarrachalar juda ko’p, lekin ular dinamik va statistik tizimlar o’rtasida oraliq holatni egallaydi. Qayd etilgan holatlar atom yadrolarining xususiyatlarini tavsiflashda, yadro kuchlarining barcha xususiyatlarini bilishni talab qilmaydigan taxminiy tasavvurlarga murojaat qilishga majbur qiladi. Ya’ni, haqiqiy yadro bir qator parametrlarni o’z ichiga olgan ba’zi model tizim bilan almashtiriladi. Keyin ushbu tizimning xarakteristikalari hisoblab chiqiladi va ularni eksperimental o’lchangan qiymatlar bilan taqqoslash asosida u yoki bu eksperimental ma’lumotlar to’plamiga eng mos keladigan model tanlanadi. O’rnatish parametrlari oz sonli yadrolarning (yoki jarayonlarning) ma’lum xususiyatlaridan aniqlanadi, bu ko’plab boshqa yadrolarning (jarayonlarning) mos keladigan xususiyatlarini taxmin qilish imkonini beradi. Endi biz uni atom yadrosining tuzilishini tavsiflashda, so’ngra yadro kuchlarining xususiyatlarini tahlil qilishda qo’llashni maqsad qilganmiz.
|
| |
